گسترش نفوذ فعاليت داعش در منطقه آفريقا

با اينکه فعاليت داعش در منطقه ساحل آفريقا به يکي از موضوعات دائمي در دستورکار امنيت جهاني تبديل شده، اما شرق آفريقا نيز ميزبان شاخه‌هاي فعالي از اين گروه در چند کشور است که خود به پايگاهي براي گسترش نفوذ در مناطق اطراف تبديل شده‌اند. اين مسئله خطر فعاليت‌هاي داعش را به‌عنوان تهديدي براي ثبات منطقه‌اي افزايش مي‌دهد.

چرخش تمرکز داعش به‌سوي آفريقا

شکست‌هاي سنگين داعش در پايگاه‌هاي اصلي خود در سوريه و عراق، نقطه عطفي در استراتژي توسعه آن بود و باعث شد که رهبري اين گروه به‌سوي مناطق جغرافيايي دورتر از مرکز فعاليت‌هاي پيشين خود متمايل شود. يک ارزيابي منتشرشده توسط «مرکز بين‌المللي مقابله با تروريسم» در لاهه نشان مي‌دهد که داعش از سال 2019 دستخوش تغييرات ساختاري و عملياتي بنياديني شده و اکنون بر شبکه‌اي پوياي از شاخه‌هاي منطقه‌اي تکيه دارد که با درجه‌اي بي‌سابقه از استقلال عمل مي‌کنند. همچنين اين گروه در حال حرکت به‌سوي ساختاري غيرهرمي و عمليات غيرمتمرکز است تا انعطاف‌پذيري و دوام خود را افزايش دهد.

در اين راستا، قاره آفريقا به يکي از نقاط اصلي تمرکز داعش تبديل شده است. «برت هولمگرن» رئيس «مرکز ملي مبارزه با تروريسم آمريکا» در اين‌باره هشدار داده است: داعش به‌وضوح اولويت خود را به آفريقا داده است. تهديد داعش در آفريقا ممکن است يکي از بزرگ‌ترين تهديدهاي بلندمدت براي منافع آمريکا باشد.

داعش در سومالي

با وجود رشد سريع داعش در منطقه ساحل، شرق آفريقا به ويژه سومالي نيز زمينه مساعدي براي فعاليت اين گروه فراهم کرده است. تحليلي از «مصطفي حسن» -کارشناس امنيت و صلح‌سازي- نشان مي‌دهد که سومالي با ضعف حکمراني، شکاف‌هاي قبيله‌اي ريشه‌دار و موقعيت استراتژيک خود، محيط مناسبي براي داعش فراهم کرده است. بر اساس گزارشي از «مؤسسه واشنگتن براي سياست‌هاي خاور نزديک»، اين ويژگي‌ها سومالي را به يکي از اولويت‌هاي گسترش داعش تبديل کرده‌اند. همچنين نزديکي اين کشور به يمن و درياي سرخ، امتيازاتي لجستيکي براي عمليات و قاچاق فراهم مي‌آورد.

ضعف کنترل مرکزي و بحران اقتصادي، فرصت‌هايي براي جذب نيرو و ايجاد پايگاه فراهم کرده‌اند. داعش با بهره‌گيري از اين شرايط، در حال تبديل سومالي به يکي از محورهاي اصلي فعاليت خود در شرق آفريقاست و با ادغام در گروه‌هاي مسلح محلي و ارائه حمايت مالي و استراتژيک، نفوذ خود را گسترش داده است.

در سال 2015، انشعابي از گروه الشباب (وابسته به القاعده) داعش سومالي را تشکيل داد و با اعلام بيعت، در سال 2018 به‌طور رسمي از سوي داعش به‌عنوان شاخه سومالي به رسميت شناخته شد. فعاليت اصلي اين شاخه در منطقه باري در ايالت پونتلند است که کوهستاني و داراي حاکميت ضعيف
است.

برآوردها از تعداد نيروهاي داعش در سومالي متفاوت‌اند؛ برخي منابع آمريکايي آن را بين 700 تا 1500 نفر تخمين زده‌اند، در حالي که مرکز «صوفان» اين رقم را حدود 1000 نفر مي‌داند. اين گروه اخيراً توانسته است نيروهايي خارجي نيز جذب کند. رهبران کليدي اين شاخه شامل عبدالقادر مؤمن (مؤسس و رهبر شاخه سومالي)، عبدالرحمن فاهي عيسي (فرمانده عمليات)، و عبدالولي محمد يوسف (رئيس امور مالي) هستند. نفر سوم توسط وزارت خزانه‌داري آمريکا به‌عنوان تروريست معرفي شده است.

داعش در جمهوري دموکراتيک کنگو

شاخه داعش در کنگو از گروه شورشي «نيروهاي دموکراتيک متحد» (ADF) که ريشه در اوگاندا دارد، منشأ گرفته و از شرق کنگو به‌عنوان پايگاه استفاده مي‌کند. در سال 2017، يکي از شاخه‌هاي اصلي اين گروه با داعش بيعت کرد. در سال 2019، رهبران داعش در سوريه اين گروه را به‌عنوان شاخه رسمي داعش در کنگو تحت فرماندهي موسي بالوکو به رسميت شناختند. برخي پژوهشگران اين شاخه را بخشي از شاخه بزرگ‌تر داعش در مرکز آفريقا مي‌دانند.

اين گروه عمدتاً در استان‌هاي «کيوو» و «ايتوري» در شرق کنگو فعاليت دارد و عملياتش به اوگاندا نيز گسترش يافته است. طبق تخمين‌هاي رسمي، شمار اعضاي اين شاخه بين 500 تا 1500 نفر است.

بر اساس گزارشي از وزارت خارجه آمريکا، اعضاي اين گروه از کشورهاي مختلفي چون بوروندي، تانزانيا، سومالي و کنيا جذب شده‌اند، اما يک‌سوم اعضا (از جمله رهبران) اوگاندايي هستند. در مارس 2021، وزارت خارجه آمريکا اين گروه را سازمان تروريستي خارجي و رهبرش را تروريست جهاني اعلام کرد.

داعش در موزامبيک

طبق گزارش ابتکار «موقعيت‌ها و رخدادهاي درگيري مسلحانه»، شاخه داعش در موزامبيک در اکتبر 2017 با نام‌هاي محلي «السنه و الجماعة» يا «حرکت الشباب» ظهور کرد و به‌دليل استفاده گسترده از خشونت شهرت يافت. با اينکه اين گروه از سال 2018 زيرمجموعه «داعش در مرکز آفريقا» شناخته مي‌شد، در سال 2022 به‌عنوان يک شاخه مستقل شناخته شد.

ريشه‌هاي اين گروه به شبکه‌هاي سلفي جهادي شرق آفريقا بازمي‌گردد که از سال 2007 در شمال موزامبيک فعال بودند.

داعش در موزامبيک عمدتاً در استان «کابو دلگادو» در شمال اين کشور، به‌ويژه در مناطق ماکوميا، موسيمبوا دا پرايا و بالما فعال است. برآوردها از تعداد نيروهاي اين شاخه بين 300 تا 1000 نفر متغير است؛ اين در حالي است که در سال 2020 تعداد آن‌ها حدود 2500 نفر برآورد مي‌شد. دليل اين کاهش، شدت عمليات‌هاي نظامي عليه آن‌ها بوده است.

استراتژي‌هاي جذب نيرو و عمليات داعش

شاخه‌هاي داعش در شرق آفريقا از روش‌هاي مختلفي براي جذب نيرو استفاده مي‌کنند. در موزامبيک، اين گروه عمدتاً جوانان ناراضي از گروه‌هاي قومي «مواني» و «ماکوا» را با بهره‌گيري از نارضايتي‌هاي اجتماعي، فقر، تبعيض قومي و مذهبي جذب مي‌کند.

در سومالي، اين گروه مفاهيمي چون «هجرت»، «مدد» و «تمکين» را در هم آميخته و اين کشور را به‌عنوان سرزميني امن براي مهاجرت جنگجويان خارجي معرفي مي‌کند. داعش همچنين از الگوهايي مشابه در ساير مناطق پيروي مي‌کند: نفوذ در گروه‌هاي شورشي موجود، استفاده از شکاف‌هاي امنيتي و جذب جنگجويان خارجي با باورهاي ايدئولوژيک مشابه.

نقش اقتصادي و منابع مالي داعش در آفريقا

با عقب‌نشيني داعش از خاورميانه، شاخه‌هاي آفريقايي نقش بيشتري در تأمين مالي آن ايفا کرده‌اند. در اين ميان، شاخه سومالي يکي از پرسودترين شاخه‌ها محسوب مي‌شود.

طبق گزارشي از مرکز مبارزه با تروريسم (CTC)، اين شاخه در سال 2022 حدود 6 ميليون دلار درآمد داشته که بخشي از آن صرف طراحي و اجراي حملات عليه شرکت‌هايي شده که باج نپرداخته‌اند.

مرکز صوفان نيز داعش سومالي را به‌عنوان يکي از حلقه‌هاي کليدي در زنجيره مالي جهاني اين گروه معرفي مي‌کند. دفتر «الکرار» در اين شاخه مسئول مديريت منابع مالي، عمليات لجستيکي و ارسال درآمدها به ديگر شاخه‌ها در آفريقاست.

در کنگو، داعش از طريق ماليات‌گيري از معادن طلا و پروژه‌هاي استخراج دستي منابع مالي کسب مي‌کند.

طبق گزارشي از وزارت خزانه‌داري آمريکا در فوريه 2024، داعش به اين نتيجه رسيده که فشارهاي ضدتروريستي در آفريقا کمتر از خاورميانه است و اين موضوع باعث افزايش وابستگي به منابع آفريقايي شده است. همچنين استفاده فزاينده از ارزهاي ديجيتال به‌جاي پول نقد در اين روند مشهوداست.

پيامدهاي فعاليت داعش در شرق آفريقا

افزايش خشونت و گسترش مناطق تحت نفوذ داعش، تهديدات امنيتي جدي براي دولت‌ها و جوامع شرق آفريقا ايجاد کرده است.

به‌عنوان نمونه، گزارش وزارت خارجه آمريکا حاکي از آن است که فعاليت داعش در کنگو بين سال‌هاي 2020 تا 2022 حدود 210 درصد افزايش داشته و اقدامات فرامرزي آن‌ها از خطرناک‌ترين پيامدهاست.

در همين زمينه، اتيوپي نمونه بارزي است؛ جايي که مقامات امنيتي از شناسايي 82 عضو داعش که آموزش‌هاي خود را در پونتلند سومالي دريافت کرده بودند، خبر دادند. اين افراد در عمليات‌هاي لجستيکي، مالي، اطلاعاتي و جذب نيرو در اتيوپي مشارکت داشتند.

در سطح سياسي، فعاليت‌هاي داعش موجب تضعيف اقتدار دولت‌ها و سوءاستفاده از خلأهاي امنيتي براي ايجاد ساختارهاي جايگزين مي‌شود؛ موضوعي که علاوه بر تخريب روند ملت‌سازي، ثبات منطقه را نيز به‌شدت تهديد مي‌کند.