مهريه‌هاي بلاتکليف؛ مردان در زندان و زنان بي‌پشتوانه

به گزارش مهر، بحث تعيين سقف مهريه در روزهاي اخير يکي از مطالبي است که مورد توجه بسياري قرار گرفته و بسياري از فعالان حوزه خانواده و کارشناسان حقوق خانواده و همچنين برخي نمايندگان مجلس در خصوص آن اظهار نظر کرده‌اند. يکي از عواملي که براي طرح کاهش حمايت کيفري از مهريه تا سقف 14 سکه مطرح مي‌شود بحث کاهش زندانيان مربوط به مهريه است. امروزه مهريه که در اصل بايد تضميني براي حقوق زنان و نشانه‌اي از تعهد مرد باشد، در برخي موارد به ابزاري براي فشار و حتي زنداني شدن مردان تبديل شده است و از سوي ديگر بسياري از بانوان به دليل نبود سازوکار حمايتي در قانون از اين حق بازمانده‌اند. از اين رو وضعيت زندانيان مهريه و موضوعات پيرامون سقف‌گذاري قانوني براي مهريه در اولويت بررسي قرار گرفته است.

بر اين اساس در گفتگويي با سيد اسدالله جولايي رئيس هيئت امناي ستاد ديه کشور به بررسي ابعاد اين موضوع پرداخته‌ايم که مشروح آن را در زير مي‌خوانيد:

حدود 2000 زنداني به دليل ناتواني در پرداخت مهريه

وضعيت آمار و شرايط زندانيان مهريه به چه صورت است؟

در حال حاضر، بر اساس آخرين آماري که استخراج شده، حدود 15 هزار و 7 نفر زنداني جرايم غيرعمد در کشور داريم که از اين تعداد، 1996 نفر به دليل ناتواني در پرداخت مهريه در زندان هستند. البته بيشتر اين افراد فقط با اين عنوان در زندان نيستند و برخي از آن‌ها جرايم ديگري هم در پرونده‌شان دارند، اما بخش مهمي از علت بازداشت‌شان به مهريه مربوط مي‌شود. يعني فرد به خاطر جرم ديگري به زندان افتاده است و هم زمان همسرش مهريه خود را هم به اجرا گذاشته است.

حدود 15 هزار و 7 نفر زنداني جرايم غيرعمد در کشور داريم که از اين تعداد، 1996 نفر به دليل ناتواني در پرداخت مهريه در زندان هستند

در استان فارس، 276 نفر تنها به‌دليل بدهي مهريه در زندان هستند؛ که بيشترين آمار در کشور را دارد. پس از آن تهران با 182 نفر و خراسان رضوي با 151 نفر در رتبه‌هاي بعدي‌اند. اين آمار در حالي‌ست که استان‌هايي با پيشينه مذهبي و فرهنگي مثل اصفهان و مشهد نيز در ميان بالاترين آمارها هستند. اين وضعيت جاي تأمل
دارد.

متأسفانه بسياري از اين افراد حتي تحصيل‌کرده در ميان زندانيان مهريه وجود دارند. در بين آن‌ها چهره‌هاي شناخته‌شده هم بوده‌اند؛ برخي از لژيونرهاي ورزشي ما که البته مدت زيادي نماندند، اما ورودشان به اين فضا هشداردهنده است.

چه عواملي موجب مي‌شود که افراد به خاطر مهريه وارد زندان شوند؟ آيا قيمت سکه اثرگذار است؟

اين‌که فردي به خاطر مهريه زنداني مي‌شود، بستگي به عوامل مختلفي دارد؛ از ميزان مهريه گرفته تا شرايط اقتصادي فرد، پيگيري زوجه، يا حتي اينکه چه زماني و از طرف چه کسي درخواست اجراي مهريه مطرح شده است.

حتي افرادي مثل جانبازان جنگ تحميلي، که از شريف‌ترين انسان‌ها هستند، قرباني اين ماجرا شده‌اند. فقط به‌دليل بالا رفتن قيمت سکه و مسکوکات طلا، ناگهان بدهي آن‌ها از توان‌شان خارج شده. اين‌ها انسان‌هايي‌اند که براي کشور جان‌فشاني کرده‌اند.

با وجود اينکه طي هفته‌هاي اخير قيمت سکه کاهش پيدا کرده، اما آمار زندانيان تغييري نکرده است. يعني حتي با کاهش قيمت، تنظيم و کاهش پرونده‌ها اتفاق نيفتاده و اين خود نشان مي‌دهد که مشکل، صرفاً مالي نيست بلکه به يک ساختار معيوب حقوقي و فرهنگي برمي‌گردد.

تعيين سقف براي مهريه تأثير چنداني بر کاهش زندانيان نخواهد داشت

آيا مجلس يا دستگاه‌هاي حکومتي مي‌توانند در موضوع تعيين مهريه براي زوجين دخالت کنند؟

مهريه يک قرارداد کاملاً خصوصي و مالي است. اين يعني طرفين هنگام انعقاد عقد، با آگاهي و رضايت، مهريه را تعيين مي‌کنند و حتي اگر در حال حاضر امکان پرداخت کامل آن وجود نداشته باشد، اصل بر اين است که مرد توانايي پرداخت در آينده را دارد. بنابراين ما از لحاظ قانوني يا فقهي نمي‌توانيم در اصل قرارداد ورود کنيم يا آن را باطل اعلام کنيم.

مهريه، برخلاف برخي تصورات، عوض معامله‌اي در عقد نکاح نيست. زن در مقابل دريافت مهريه، تعهد کاري ندارد؛ کارهايي مانند خانه‌داري يا فرزندپروري بر اساس نفقه و وظايف زوجيت تعريف مي‌شود. مهريه از گذشته‌هاي دور، پيشکشي از سوي مرد به زن بوده که نشانه‌ي علاقه و احترام به اوست.

چه چيزي موجب مي‌شود که نهادهاي قانوني و قضائي به اين موضوع ورود کنند و براي مهريه سقف تعيين کنند؟

بعضي مهريه‌ها نه تنها با توان مالي زوج مطابقت ندارند، بلکه به‌قدري بالا هستند که حتي سه نسل بعد هم نمي‌توانند آن را پرداخت کنند. اين مهريه‌ها جنبه صوري، نمادين و گاه غيرواقعي پيدا کرده‌اند که از روح عقد نکاح فاصله گرفته‌اند. در چنين مواردي حتي فقه نيز اين عقد را زير سوال مي‌برد و امکان دارد مشروعيت آن را خدشه‌دار بداند.

مهريه‌ها جنبه صوري، نمادين و گاه غيرواقعي پيدا کرده‌اند که از روح عقد نکاح فاصله گرفته‌اند و حتي فقه نيز اين عقد را زير سوال مي‌برد

چند سال پيش، ستاد ديه و برخي نهادهاي مرتبط بررسي‌هايي انجام دادند و عدد 110 سکه را به‌عنوان حدي معقول براي پيگيري کيفري مهريه مطرح کردند. در آن زمان سکه زير يک ميليون تومان بود و اين عدد منطقي به نظر مي‌رسيد. طبق آن طرح، اگر فرد 110 سکه را پرداخت مي‌کرد، در صورت امتناع از پرداخت مابقي مهريه، مجازات کيفري نداشت، اما دِين او همچنان پابرجا بود و قابل پيگيري از طريق توقيف اموال يا اقدامات حقوقي ديگر بود.

آيا تعيين سقف مهريه مي‌تواند در کاهش زندانيان مهريه مؤثر باشد؟

بحث 14 سکه هم که اخيراً مطرح شده، ناظر بر کاهش تعداد زندانيان مهريه است. اما بايد دقت کرد که اين موضوع نيازمند بررسي‌هاي دقيق حقوقي، اجتماعي و فقهي است، چرا که مهريه از شروط اصلي عقد نکاح است و نمي‌توان بدون در نظر گرفتن توافقات زوجين و اصل آزادي قراردادها، براي آن سقف قانوني مشخص کرد.

با توجه به شرايط کنوني جامعه، حتي تعيين سقف 14 سکه‌اي براي مهريه هم نمي‌تواند به طور کامل مشکل زندانيان مهريه را حل کند، زيرا مسئله اصلي وضعيت اقتصادي و ناتواني واقعي در پرداخت است، نه ميزان سکه تعيين شده. اصلاح فرهنگ تعيين مهريه و آموزش حقوقي به زوجين پيش از ازدواج، از مهم‌ترين راهکارهاي کاهش دعاوي مربوط به مهريه و جلوگيري از ورود افراد به زندان است. بايد در اين زمينه فرهنگ‌سازي دقيق‌تري صورت گيرد تا شاهد کاهش اين‌گونه پرونده‌ها باشيم.

زنداني کردن بدهکاران مالي فاقد توانايي، خلاف کرامت انساني است

چرا در اين موضوع صرفاً بحث کاهش زندانيان مطرح است و اين امر چه آسيب‌هايي دارد؟

اصل کرامت انساني و جلوگيري از زنداني‌کردن افراد فاقد توانايي مالي بايد همواره مورد توجه قرار گيرد. در فقه اسلامي نيز اصطلاح «سجن» به معناي زندان براي بدهکاراني که ناتوان از پرداخت بدهي خود هستند و تلاش کرده‌اند اما موفق نشده‌اند، محل اشکال است. فقها تأکيد دارند زندان جاي افراد خطاکاري است که با اراده و آگاهي مرتکب جرمي شده‌اند، نه بدهکاراني که صرفاً از عهده پرداخت بدهي برنيامده‌اند. کسي که واقعاً ندارد، نبايد صرف ناتواني مالي به زندان برود؛ اين موضوع هم با اصول انساني و هم با مباني فقهي مغايرت دارد.

در برخي موارد مهريه نه به عنوان تضمين مالي، بلکه به عنوان اهرمي براي تهديد و کنترل رفتار مردان استفاده مي‌شود. بعضي افراد تصور مي‌کنند تعيين مهريه سنگين مي‌تواند مرد را از خيانت يا ترک زندگي مشترک بازدارد، اما تجربه نشان داده اين رويکرد آسيب‌هاي زيادي به همراه داشته است.

روند کنوني مهريه به نفع زنان نيست

با کاهش يا حذف مهريه مشکلات زنان ممکن است بيشتر شود. در اين صورت از نظر شما تکليف حق قانوني زنان در دريافت مهريه چه مي‌شود؟

ما کاملاً مخالف نگاه‌هايي هستيم که اين موضوع را ناقض حقوق زنان مي‌دانند. در واقع، تعيين سقف معقول براي مهريه مي‌تواند ناجي اقتصاد خانواده‌ها باشد و از سوءاستفاده‌هاي احتمالي نيز جلوگيري کند.

در بررسي‌هاي انجام‌شده بر روي پرونده‌هاي موجود، به اين نتيجه رسيديم که اگر مردي از ابتدا به تعهدات شخصي خود پايبند نباشد، بهتر است مسير زندگي براي او باز گذاشته شود تا بدون اجبار از اين رابطه خارج شود، نه اينکه با تهديد مهريه او را در زندگي نگه داشت.

حق طلاق و حق حضانت اصولاً در دست مردان است، پس ابزار قانوني زنان چه مي‌تواند باشد؟

مهريه، پشتوانه‌اي براي زن محسوب مي‌شود تا اگر در زندگي مشترک مورد ظلم واقع شد يا کار به طلاق کشيد، ابزار حقوقي حداقلي براي دفاع از خود داشته باشد. بنابراين نگاه به مهريه بايد بر مبناي حمايت از حقوق زنان و حفظ کرامت انساني باشد، نه به عنوان يک ابزار تهديد يا معامله مالي.

محکمه پس از بررسي وضعيت مالي مردان بدهکار، اقساط بسيار ناچيزي براي پرداخت مهريه تعيين مي‌کند؛ به طوري که در برخي پرونده‌ها، حتي سالي يک يا دو سکه پرداخت مي‌شود.

در بسياري از موارد، محکمه پس از بررسي وضعيت مالي مردان بدهکار، اقساط بسيار ناچيزي براي پرداخت مهريه تعيين مي‌کند؛ به طوري که در برخي پرونده‌ها، حتي سالي يک يا دو سکه پرداخت مي‌شود. با قيمت فعلي سکه که حدود 70 ميليون تومان است، پرداخت ماهانه يک ميليون تومان عملاً نوعي تمسخر حق زن محسوب مي‌شود.

تعيين اقساط بلندمدت، عملاً امکان استيفاي واقعي مهريه را از بين مي‌برد. خانمي که بخواهد از اين طريق به حق خود برسد، بايد سال‌ها پيگيري کند و شايد نهايتاً پس از پنج سال، يک يا دو سکه بگيرد. اين روند نه تنها به نفع زنان نيست بلکه موجبات دلسردي و بي‌نتيجه بودن پيگيري‌ها را فراهم مي‌آورد.

مهريه در اولويت ديون است، اما در عمل ناديده گرفته مي‌شود

گفته مي‌شود که مهريه فرد متوفي نيز از سوي خانواده‌اش قابل پيگيري است. آيا اين مسئله در افزايش زندانيان مهريه اثرگذار است؟

بر اساس قانون، مهريه جز ديون ممتاز محسوب مي‌شود. حتي اگر زوجه فوت کند يا شوهر ورشکسته شود، مهريه بايد پيش از ساير بدهي‌هاي عادي پرداخت شود.

اما در عمل، به دليل بالا بودن مبلغ مهريه‌ها و شرايط خاص ارث و وراثت، اين بدهي اغلب ناديده گرفته مي‌شود. از نظر اداره تصفيه و مراجع قضائي، تمرکز چنداني روي استيفاي مهريه بعد از فوت وجود ندارد، مگر در مواردي که مبلغ آن واقعاً معقول باشد. به همين دليل، بسياري از پرونده‌هاي مهريه پس از مرگ، به نتيجه نمي‌رسند يا به حاشيه رانده مي‌شوند.

استفاده ابزاري از اهل بيت در تعيين مهريه انحراف فرهنگي است

به نظر شما تمسک به اعتقادات ديني و مذهبي چگونه مي‌تواند در موضوع مهريه اثرگذار باشد؟

ما جلسات متعددي با آيت‌الله شيخ حسين انصاريان و ديگر علما داشتيم. همواره تأکيد کرده‌ايم که استفاده از تريبون‌هاي ديني و فرهنگي براي تبيين صحيح مسائل مربوط به مهريه، يک ضرورت است. بسياري از مردم ممکن است به مسجد نروند، اما از طريق شبکه‌هاي اجتماعي يا رسانه‌هاي مذهبي پيگير نظرات علما در اين حوزه هستند. تريبون منبر در جمهوري اسلامي از جايگاه بسيار مهمي برخوردار است. اگر موضوع مهريه و نگاه فقهي به آن به‌درستي در اين بستر تبيين شود، مي‌تواند به فرهنگ‌سازي صحيح در جامعه کمک زيادي کند، به‌ويژه در برابر هجمه‌هاي تبليغاتي که برخي عليه مفاهيم ديني ايجاد مي‌کنند.برخي با استناد به اسامي اهل بيت (ع) و به نيت‌هايي مثل امامان معصوم، مهريه‌هايي غيرواقعي و نامتعارف تعيين مي‌کنند

متأسفانه در سال‌هاي اخير، برخي با استناد به اسامي اهل بيت (ع) و به نيت‌هايي مثل امامان معصوم، مهريه‌هايي غيرواقعي و نامتعارف تعيين مي‌کنند. اين کار نه تنها ظلم به فرهنگ اهل بيت است، بلکه به مظلوميت ايشان نيز دامن مي‌زند.

پس تعيين مهريه با عدد ابجد اسامي ائمه را چطور تحليل مي‌کنيد؟

بايد بگويم وقتي مهر اهل بيت را بهانه مي‌کنيم تا اشتباهات خود را تطهير کنيم، نه تنها از برکات اين محبت بهره‌مند نمي‌شويم، بلکه به نوعي ظلم مضاعف به اهل بيت مي‌شود. حالا مهريه را به اسم اميرالمومنين 110 سکه تعيين مي‌کنند يا 313 به نيت ياران امام زمان (عج). اما اين عددها صرفاً بار نمادين دارند و در عمل جز سوءاستفاده چيزي در پي ندارند.

حتي در خانواده‌هاي مذهبي هم گاهي ديده مي‌شود که از اسم ائمه براي افزايش تعداد سکه‌ها استفاده مي‌شود. مثلاً مي‌گويند چون 72 يار امام حسين (ع) بودند، مهريه بايد 72 سکه باشد. يا چون ابجد اسم امام زمان (عج) 69 است، بايد به همان ميزان سکه باشد. اما اگر نيت واقعاً خير باشد، چرا به نيت امام جواد (ع) مثلاً 9 سکه قرار نمي‌دهند؟

به جاي تعيين مهريه بر اساس اعداد نمادين، بايد توانايي واقعي طرفين و شرايط روز جامعه را در نظر گرفت

استفاده از مفاهيم ديني براي توجيه رويه‌هاي نادرست فرهنگي آسيب‌زا است. بر اساس آيات قرآن و روايات معتبر، افراد بايد به تعهدات خود پايبند باشند. اما در عمل، ما شاهد هستيم که در خانواده‌هاي مذهبي نيز گاهي به سمت افراط در مهريه مي‌روند، بدون توجه به واقعيت‌هاي اقتصادي و اجتماعي. به جاي تعيين مهريه بر اساس اعداد نمادين، بايد توانايي واقعي طرفين و شرايط روز جامعه را در نظر گرفت. اين بهترين راه براي کاهش زندانيان غيرعمد و حفظ کرامت انساني است.