صعود شکننده آذربايجان در صحنه جهاني

منطقه جداشده قره‌باغ کوهستاني، که در درون مرزهاي به رسميت شناخته‌شده بين‌المللي آذربايجان قرار دارد اما جمعيتي عمدتاً ارمني‌تبار دارد، براي سال‌ها تحت حاکميت نهادي خودخوانده و مورد حمايت ارمنستان بود. اين وضعيت حل‌نشده، آذربايجان را از منظر ديپلماتيک در تنگنا قرار داده و تعامل خارجي با آن را محدود کرده بود. افزون بر اين، موجب وابستگي راهبردي آذربايجان به روسيه شده بود؛ کشوري که خود را به‌عنوان ميانجي بي‌بديل منطقه معرفي مي‌کرد و از بن‌بست ايجادشده براي نگه‌داشتن ارمنستان در چارچوب تضمين‌هاي امنيتي‌اش و حفظ اهرم فشار بر آذربايجان استفاده مي‌کرد.

به گزارش اکوايران، اما به نوشته نشنال اينترست، امروز اين وضعيت به‌طرز چشمگيري تغيير کرده است. پس از جنگ‌هاي موفق در سال‌هاي 2020 و 2023، آذربايجان سرانجام توانسته قره‌باغ و همچنين هفت منطقه اطراف آن را که از اوايل دهه 1990 در اشغال نيروهاي ارمني بودند، بازپس بگيرد. اين کشور همچنين توانسته برتري قاطعانه‌اي بر ارمنستان پيدا کند. در همين حال، با درگير شدن روسيه در جنگ اوکراين، اين کشور بخش زيادي از نفوذ منطقه‌اي پيشين خود را به آذربايجان واگذار کرده است؛ و در شرايطي که مسکو از بازارهاي غربي کنار گذاشته شده، اهميت آذربايجان به‌عنوان تأمين‌کننده جهاني انرژي، به‌ويژه براي اروپا، افزايش يافته است. همزمان، اين کشور روابط خود را با ترکيه و اسرائيل تقويت کرده، حضور ديپلماتيک و اقتصادي خود را در آسياي مرکزي گسترش داده و نفوذش را در خاورميانه افزايش داده است، که گامي در جهت جاه‌طلبي‌هاي منطقه‌اي گسترده‌تر باکو است.

گفته مي‌شود دولت آذربايجان روابط خوبي نيز با دونالد ترامپ، رئيس‌جمهور ايالات متحده، دارد؛ روابطي که به دليل پيوندهاي تجاري ترامپ با باکو، پايتخت آذربايجان، در دوره اول رياست‌جمهوري او شکل گرفته است.

يک فرصت نادر

با وجود اين اقبال و کاميابي چشمگير در سال‌هاي اخير، آذربايجان اکنون در برابر يک انتخاب مهم قرار دارد. پس از 36 ماه مذاکره، اين کشور فرصت نادري براي دستيابي به صلحي پايدار با ارمنستان به‌دست آورده است. در اواسط مارس، مقام‌هاي باکو و ايروان اعلام کردند که متن توافق‌نامه صلحي را که مدت‌ها در انتظار آن بودند، نهايي کرده‌اند. اگر اين معاهده به‌طور رسمي امضا شود، به نزاعي که زماني حل‌ناپذير مي‌نمود، پايان خواهد داد و نظم جديدي را در قفقاز جنوبي - با حضور کشور سوم منطقه، يعني گرجستان - تحکيم خواهد کرد.

با اين حال، مشخص نيست که آذربايجان اين فرصت را غنيمت خواهد شمرد يا نه. اين کشور که خود را در موضع قدرت مي‌بيند، خواهان امتيازات بيشتر از سوي ارمنستان شده و به نظر مي‌رسد براي نهايي‌کردن توافق عجله‌اي ندارد. از سوي ديگر، اگرچه اقتصاد مبتني بر نفت و گاز در سال‌هاي اخير رونق قابل توجهي براي اين کشور به همراه داشته، اين دستاوردها شکننده هستند و تلاشي جدي براي تنوع‌بخشي به اقتصاد صورت نگرفته است. حتي کاهش اندکي در قيمت انرژي - که در سال 2025 آغاز شده - مي‌تواند وضعيت مالي دولت را متزلزل کرده و آسيب‌پذيري‌هاي عميق‌تر کشور را آشکار سازد؛ از جمله افزايش نابرابري اجتماعي و نارضايتي عمومي.

اقتصاد آذربايجان

الهام علي‌اف، رئيس‌جمهور آذربايجان که بيش از 20 سال است قدرت را در دست دارد، همچنان کنترل سياسي خود را تشديد کرده و بر سرکوب مخالفان افزوده است؛ او براي حفظ رضايت مردم، به رشد اقتصادي کشور و روايتي ملي‌گرايانه از قدرت و پيروزي تکيه کرده است.

اين ضعف‌ها، همراه با بي‌ثباتي ژئوپليتيکي در سراسر منطقه، صعود آذربايجان را به روندي شکننده بدل کرده‌اند. اگر جنگ اوکراين رو به پايان برود، اين احتمال وجود دارد که روسيه تمرکز خود را دوباره بر منطقه‌اي معطوف کند که هنوز مي‌تواند در آن اعمال نفوذ داشته باشد - از جمله بر متحد ديرينه‌اش، ارمنستان. حتي اگر چنين بازگشتي به‌طور کامل رخ ندهد، مسکو همچنان مي‌تواند نقشي مخرب داشته و کارشکني کند؛ به‌ويژه اگر توافق صلحي امضا نشود و مسيرهاي حمل‌ونقل ميان ارمنستان و آذربايجان همچنان مسدود باقي بماند. در چنين سناريويي، کرملين مي‌تواند خود را بار ديگر به‌عنوان ضامن اصلي اتصال منطقه‌اي تحميل کند، آن هم با شرايط دلخواه خودش.

بدون توافق صلح، آذربايجان ممکن است خود را در وضعيتي ببيند که از نظر اقتصادي در معرض آسيب، از نظر سياسي متزلزل، و از نظر راهبردي در معرض رکود است. نبود مزاياي گسترده‌تر صلح - از جمله سرمايه‌گذاري خارجي و يکپارچگي اقتصادي منطقه‌اي - مي‌تواند فرصت ساختن نظم سياسي باثبات‌تر در داخل کشور را نيز از بين ببرد. در نتيجه، قفقاز جنوبي ممکن است همچنان در چرخه رقابت و خصومت گرفتار بماند و بهترين فرصت منطقه در دهه‌هاي اخير براي همکاري معنادار ميان سه کشورش را از دست بدهد.

پس از جنگ سال 2020، روسيه با توافق صلح رسمي ميان ارمنستان و آذربايجان مخالفت مي‌کرد، زيرا آن را تهديدي براي نفوذ خود در منطقه مي‌دانست. اما پس از تهاجم به اوکراين، اتحاديه اروپا با پشتيباني ايالات متحده، مذاکرات مستقيم سطح‌بالايي را ميان باکو و ايروان آغاز کرد و چارچوب جديدي براي گفت‌وگوها ايجاد شد. در نتيجه اين تلاش‌ها، ارمنستان در اواخر سال 2022 به‌طور رسمي تماميت ارضي آذربايجان را به رسميت شناخت، گامي که تا يک سال پيش از آن تقريباً غيرقابل تصور به نظر مي‌رسيد. در سوي ديگر، باکو نيز خود را به‌عنوان بازيگري مستقل‌تر مطرح کرد که قادر است با روسيه، ترکيه و غرب بر پايه شرايط خود تعامل کند. تا سال 2024، آذربايجان حتي توانست نيروهاي حافظ صلح روسيه را پيش از موعد از خاک خود خارج کند و مسير را براي صلح دوجانبه پايدار هموار سازد.

فاکتور ايران

براي آذربايجان، صلح با ارمنستان تنها يکي از فرصت‌هايي بود که جنگ اوکراين پيش رويش گذاشت. با تلاش اروپا براي کاهش وابستگي به انرژي روسيه، باکو به‌عنوان گزينه‌اي جايگزين مطرح شد. اگرچه عرضه گاز آذربايجان نمي‌توانست با مقياس صادرات روسيه برابري کند، اما به‌ويژه براي کشورهاي جنوب اروپا که نياز کمتري دارند، امنيت انرژي قابل قبولي فراهم کرد. از طريق دالان گازرساني جنوبي، باکو جايگاه خود را به‌عنوان يک شريک انرژي کليدي تثبيت کرد و بين سال‌هاي 2021 تا 2024 بيش از 44 ميليارد مترمکعب گاز به اتحاديه اروپا صادر کرد.

هم‌زمان، با فروپاشي مسيرهاي سنتي تجارت اروپا-آسيا از طريق روسيه به‌دليل تحريم‌ها، آذربايجان با فرصت‌هاي اقتصادي تازه‌اي مواجه شد. روسيه منطقه قفقاز جنوبي را به‌عنوان پيوندي حياتي در مسيرهاي تجاري جايگزين شمال-جنوب برگزيد، و آذربايجان نيز از موقعيت خود به‌عنوان گذرگاهي مهم در کريدورهاي جايگزين شرق-غرب استفاده کرد - مسيرهايي که با حمايت غرب و براي انتقال تجارت آسيايي از مسير درياي خزر و به‌دور از روسيه طراحي شده‌اند، که به «کريدور مياني» معروف است. اهميت روزافزون آسياي مرکزي - چه به‌عنوان منبع مواد خام راهبردي، تنوع‌بخش انرژي، و چه در ايجاد موازنه با روسيه و چين - اين مسيرها را به هدفي ارزشمند براي توسعه تبديل کرده است. حتي اگر دالان مياني هرگز به آرزوهاي بلندپروازانه حاميانش نرسد، موقعيت راهبردي آذربايجان جايگاه آن را در معادلات ژئوپوليتيکي حفظ خواهد کرد.

ايران آذربايجان

با اين حال، قدرت ژئوپوليتيکي جديد آذربايجان نتوانسته اين کشور را از تنش‌هاي منطقه‌اي، به‌ويژه با همسايه‌اش ايران، مصون نگه دارد. اگرچه آذربايجان نيز کشوري با اکثريت شيعه است، ايران شاهد کاهش تدريجي نفوذ خود در آن بوده است. روابط دو کشور پس از جنگ 2020 به‌شدت تيره شد، جنگي که کنترل بخش بزرگي از مرز آذربايجان با ايران را به باکو بازگرداند و پيوندهاي آذربايجان با رقباي ايران، يعني ترکيه و اسرائيل، را تقويت کرد. حمله مسلحانه به سفارت آذربايجان در تهران در اوايل سال 2023 - که در باکو به‌طور گسترده اقدامي با چشم‌پوشي يا حتي هدايت‌شده از سوي ايران تلقي شد - نقطه‌ اوج تيرگي روابط تهران و باکو بود.

هرچند از آن زمان تنش‌ها تا حدودي فروکش کرده‌اند، ايران در حال از دست دادن اهرم‌هاي نفوذ ديرينه‌اش بر آذربايجان است - از جمله رابطه تاريخي با نخجوان، منطقه‌اي جداافتاده از خاک اصلي آذربايجان در مرز با ايران. در مارس 2025، ترکيه و آذربايجان يک خط لوله گاز جديد را افتتاح کردند که نخجوان را به شبکه گاز ترکيه متصل مي‌کند، و بدين ترتيب وابستگي چندين دهه‌اي اين منطقه به انرژي ايران را کاهش مي‌دهد. اگر توافق صلح ميان آذربايجان و ارمنستان، مسير زميني مستقيمي از آذربايجان به نخجوان از طريق جنوب ارمنستان را نيز فراهم سازد، ايران يکي ديگر از ابزارهاي نفوذ خود را از دست خواهد داد. چنين تغييري نه تنها نقش ايران در ترانزيت انرژي، بلکه جايگاه آن در تجارت منطقه‌اي - جايي که مدت‌ها گذرگاه کالاهاي ترکيه به آسياي مرکزي بوده است - را نيز کاهش مي‌دهد و به‌نوبه خود نفوذ منطقه‌اي ترکيه را بيشتر خواهد کرد.

افزون بر اين، ايران نگراني‌هاي عميق‌تري نسبت به آذربايجان دارد: اينکه در صورت بروز درگيري نظامي بر سر برنامه هسته‌اي ايران، آذربايجان به سکويي براي عمليات نظامي اسرائيل تبديل شود.

ته چاه

تقويت جايگاه بين‌المللي آذربايجان نتوانسته اين کشور را از ضعف‌هاي داخلي مصون دارد. در پي پيروزي در قره‌باغ، رئيس‌جمهور الهام علي‌اف از مشروعيت مردمي بي‌سابقه‌اي در تاريخ اين کشور برخوردار شد. به‌صورت نظري، اين مقطع مي‌توانست فرصتي نادر براي يک بازتنظيم سياسي بزرگ باشد: سال‌هاست که نبود اصلاحات سياسي و اقتصادي و سرمايه‌گذاري بيش از حد در ارتش با ارجاع به مناقشه حل‌نشده با ارمنستان توجيه مي‌شد، و بسياري از آذربايجاني‌ها اميدوار بودند اين پيروزي سرانجام کشور را به‌سوي گشايش داخلي سوق داده و به آن امکان دهد که يک هويت ملي جديدِ «پساقره‌باغ» تعريف کند.

اما اين اميدها به‌سرعت رنگ مي‌بازند. از سال 2023، دولت کنترل خود را سخت‌تر کرده - با بازداشت روزنامه‌نگاران، فعالان و چهره‌هاي اپوزيسيون، محدود کردن دسترسي رسانه‌هاي خارجي، و کاستن از فعاليت نهادهاي بشردوستانه و برخي آژانس‌هاي سازمان ملل. در اين مسير، دولت همچنان ارمنستان را تهديدي دائمي جلوه مي‌دهد، و  از تجربه‌هاي مشترک مردم از جنگ، از دست رفتن سرزمين‌ها و آوارگي گسترده بهره‌گيري مي‌کند. اما با بازگشت اراضي اشغالي و کاهش ميل عمومي به جنگي دوباره، اين تجربه‌ها ديگر تأثير پيشين را ندارند. دولت تمايلي به عبور از اين روايت قديمي نشان نمي‌دهد، نه فقط چون اين روايت ابزار توجيهي براي کنترل داخلي فراهم مي‌کند، بلکه به اين دليل که هنوز داستان ملي جايگزيني شکل نگرفته است. و اکنون که روايت رسمي حکومت ضعيف‌تر شده، چالش‌هاي ساختاري‌اي که پيش‌تر در سايه‌اش پنهان بودند، بيشتر به چشم مي‌آيند، از جمله نارضايتي عمومي از کمبود فرصت‌هاي اقتصادي و نگراني از نبود شفافيت در حکمراني.

در زير سطح اين تحولات، آسيب‌پذيري‌هاي اقتصادي در حال انباشت‌اند. اقتصاد آذربايجان به‌شدت به درآمدهاي ناپايدار حاصل از منابع نفت و گاز درياي خزر وابسته است. توليد نفت از اوج خود در سال 2010، که به 823 هزار بشکه در روز مي‌رسيد، به 566 هزار بشکه در اوايل سال 2025 سقوط کرده، چرا که استخراج به‌مراتب دشوارتر شده است. توسعه ميادين جديد سال‌ها زمان مي‌برد و نيازمند سرمايه‌گذاري خارجي کلان است، آن هم در جهاني که به‌سوي انرژي‌هاي تجديدپذير حرکت مي‌کند و چنين سرمايه‌گذاري‌اي دشوارتر از هميشه است. حتي کاهش ملايم قيمت نفت در سال جاري - از حدود 80 دلار در ابتداي 2025 به 64 دلار در اواخر ماه مه - اگر ادامه يابد، مي‌تواند بيش از 20 درصد از درآمد دولت را از بين ببرد.

اين ريسک‌هاي ساختاري، جاه‌طلبي‌هاي گسترده‌تر آذربايجان را پيچيده‌تر مي‌کنند. موقعيت جغرافيايي باکو به‌تنهايي کافي نيست تا اين کشور را به پايانه حياتي انرژي و تجارت شرق‌ـ‌غرب تبديل کند. کشورهايي که توانسته‌اند از موقعيت جغرافيايي خود بهره‌برداري موفق کنند - چه در اروپا، چه در خليج فارس يا آسياي مرکزي - اين مزيت را با قابليت اعتماد نهادي، شفافيت مقرراتي و حداقلي از ثبات سياسي همراه کرده‌اند. سرمايه‌گذاران خارجي الزماً خواهان دموکراسي نيستند، اما به نظام‌هاي مبتني بر قانون نياز دارند، جايي که تصميم‌ها قابل پيش‌بيني‌اند، نهادها به‌طور پايدار عمل مي‌کنند، و مداخله سياسي و فساد مهار شده است. بدون اين عناصر، حتي راهبردي‌ترين مسيرها نيز نمي‌توانند به ظرفيت کامل خود برسند.

صلح گمشده

جنگ اوکراين موقعيت آذربايجان را به شکلي دگرگون کرده که تا چند سال پيش تقريباً غيرقابل تصور بود. اما اين دستاوردهاي کوتاه‌مدت تضميني براي ثبات بلندمدت نيستند، و اتکاي بيش از حد دولت به روند صعودي کشور ممکن است نتيجه معکوس داشته باشد. براي نمونه، در دسامبر گذشته، پس از آن‌که يک موشک روسي به اشتباه يک هواپيماي غيرنظامي آذربايجاني را سرنگون کرد، علي‌اف شخصاً کرملين را به‌صورت علني سرزنش کرد. واکنش باکو - آشکار و چالش‌برانگيز - بيانگر نگرشي جديد بود: اين کشور ديگر همچون گذشته از مسکو نمي‌ترسد. اما اگر روسيه دوباره جاي پاي خود را در قفقاز محکم کند، اين وضعيت مي‌تواند به‌سرعت تغيير کند.

به‌همين ترتيب، به‌نظر مي‌رسد مقام‌هاي آذربايجان فرض را بر آن گذاشته‌اند که نزديکي ديپلماتيک‌شان با اسرائيل، و نزديکي جغرافيايي‌شان با ايران، باعث مي‌شود که باکو در هر صورت براي منافع بلندمدت آمريکا حياتي باشد - فارغ از اينکه چه کسي در کاخ سفيد حضور دارد. حتي نشانه‌هايي وجود داشته که دولت آذربايجان ترجيح مي‌دهد دونالد ترامپ دوباره انتخاب شود، چرا که تصور مي‌کند ترامپ موضع سخت‌تري عليه ايران خواهد گرفت. اما اين هم‌سويي، ريسک‌هايي نيز در پي دارد. اگر تنش‌ها ميان ايران، اسرائيل و ايالات متحده بالا بگيرد، تهران مي‌تواند عليه آذربايجان واکنش نشان دهد - چه از طريق اقدامات نظامي، چه با بهره‌گيري از نفوذ روحانيان شيعه - به‌ويژه اگر به‌نظر برسد که باکو از اسرائيل حمايت مي‌کند.

در همين حال، آذربايجان فرصت تاريخي‌اي براي برقراري صلح پايدار در منطقه را به تعويق انداخته است. با به تعويق انداختن توافق با ارمنستان، باکو دو خواسته کليدي را مطرح کرده است: اصلاح قانون اساسي ارمنستان براي حذف ادعاهاي ارضي ادعايي، و ايجاد يک دالان زميني بدون وقفه که آذربايجان اصلي را به منطقه نخجوان متصل کند.

نيکول پاشينيان، نخست‌وزير ارمنستان، از حاميان جدي توافق صلح است و اگر بتواند مردم ارمنستان را قانع کند که اصلاح قانون اساسي، صرفاً اقدامي دوجانبه براي ايجاد اعتماد و زمينه‌ساز دستاوردهاي اقتصادي بزرگ‌تر در بلندمدت است، ممکن است در نهايت موفق شود. شايان توجه است که پاشينيان تنها شخصيت سياسي برجسته‌اي در ايروان است که خواهان يک توافق دائمي است، و اعضاي اپوزيسيون ارمنستان، اصلاح قانون اساسي پيشنهادي را خيانت به منافع ملي مي‌دانند. اگر پاشينيان قدرت را از دست بدهد، ممکن است راه براي رهبري جديدي در ارمنستان باز شود، احتمالاً متشکل از افرادي با تمايلات انتقام‌جويانه و نزديک به روسيه - که رويارويي دوباره با آذربايجان را از نظر سياسي سودمند بدانند.

نقش ترکيه نيز حياتي خواهد بود. آنکارا قفقاز جنوبي را بخشي از حريم راهبردي خود مي‌داند و عادي‌سازي روابط با ارمنستان را راهي براي مشارکت در شکل‌دهي نظم پساجنگ مي‌بيند - نه براي سلطه بر آن. ترکيه در تمام مراحل به تصميم باکو احترام گذاشته و اعلام کرده است که تنها در صورت موافقت آذربايجان، مرز خود را با ارمنستان باز خواهد کرد. يک توافق صلح مي‌تواند چراغ سبز را به آنکارا بدهد و کمک کند نظمي جديد در منطقه شکل بگيرد که در آن، نقش‌آفريني ترکيه با پشتيباني ديپلماسي اتحاديه اروپا، به ارمنستان يک تکيه‌گاه راهبردي ببخشد و از بازگشت روسيه به منطقه جلوگيري کند. نقش منطقه‌اي قوي‌تر ترکيه همچنين به سود آذربايجان است که در نهايت براي مقابله با فشارهاي احتمالي روسيه، به توازن‌آفريني ترکيه متکي است. پرسش اصلي اين نيست که آيا صلح مطلوب است، بلکه اين است که آيا مي‌توان آن را پيش از بسته‌شدن پنجره فرصت، به دست آورد يا نه.

هرچه توافق به تأخير بيفتد، روند صلح بيشتر در معرض تغييرات سياسي و مداخلات خارجي قرار خواهد گرفت. شکنندگي داخلي ارمنستان، کاهش توجه جهاني و بازگشت تدريجي روسيه مي‌تواند گام‌هاي مثبتي را که طي سه سال گذشته برداشته شده، از بين ببرد. فرصت راهبردي‌اي که با درگير شدن مسکو در اوکراين ايجاد شد، تا ابد باقي نخواهد ماند. اگر تحولات ژئوپوليتيکي جديدي بدون استقرار يک توافق پايدار رخ دهد، روسيه همچنان مي‌تواند راه‌هايي براي بازگشت به منطقه پيدا کند. چنين نتيجه‌اي به سود هيچ‌کدام از بازيگران منطقه‌اي نخواهد بود، نه آذربايجان، نه ارمنستان، و نه کل منطقه قفقاز.