شناخت آسياي مرکزي، بستر شناخت مرزها و پيوندهاي ايران

اصطلاح «آسياي مرکزي» به عنوان يک منطقه جغرافيايي يگانه در سال 1843 توسط جغرافيدان پروسي الکساندر فون هومبولت مطرح شد، اما در طول تاريخ و به خصوص پس از فروپاشي اتحاد جماهير شوروي، اين منطقه از نظر سياسي و فرهنگي اهميت ويژه‌اي يافته است. تعريف دقيق مرزهاي آسياي مرکزي مشخص نيست و گاهي مناطق ديگري مانند افغانستان، شمال شرق ايران، مغولستان، کشمير، شمال پاکستان و بخش‌هايي از سين‌کيانگ چين نيز به آن افزوده مي‌شوند.

از نظر تاريخي، آسياي مرکزي پيش از اسلام تحت نفوذ ايران و محل سکونت اقوام ايراني مانند باختري‌ها، سغدي‌ها و خوارزمي‌ها بود که به زبان‌هاي ايراني شرقي صحبت مي‌کردند. پس از ورود اقوام ترک، زبان‌هاي ترکي جايگزين زبان‌هاي ايراني شدند، اما زبان فارسي همچنان زبان رسمي و ميانجي بسياري از حکومت‌هاي منطقه باقي ماند. اين منطقه به دليل موقعيت جغرافيايي و تاريخي خود، بخشي از «ايران فرهنگي» محسوب مي‌شود و نام‌هاي بسياري از شهرها و مکان‌هاي آن ريشه در زبان فارسي دارند.

از نظر جمعيتي، آسياي مرکزي ميزبان بيش از 70 قوم و مليت است که عمدتاً مسلمان هستند و زبان‌هاي رايج آن شامل زبان‌هاي ترک‌تبار (قزاقي، ازبکي، ترکمني، قرقيزي و اويغوري)، زبان‌هاي ايراني (فارسي، تاجيکي، زبان‌هاي پاميري) و زبان روسي به عنوان زبان ميانجي است.

از نظر سياسي، کشورهاي آسياي مرکزي جمهوري‌هاي سکولار با حکومت‌هاي متمرکز هستند و تنها قرقيزستان نظام پارلماني دارد. در مجموع، آسياي مرکزي منطقه‌اي با تاريخ غني، تنوع قومي و زباني بالا و موقعيت ژئوپليتيکي مهم است که نقش کليدي در تاريخ ايران فرهنگي و روابط منطقه‌اي دارد.

زبان فارسي نقش بسيار مهم و تأثيرگذاري در تاريخ و فرهنگ آسياي مرکزي داشته است و به عنوان زبان واسط و فرهنگي منطقه شناخته مي‌شود. اين زبان نه تنها در واژگان زبان‌هاي منطقه بلکه در دستور زبان، شعر، موسيقي، فرهنگ و هنر آسياي مرکزي تأثير عميقي گذاشته است.

از نظر تاريخي، فارسي زبان فرهنگي و ادبي بسياري از امپراتوري‌ها و حکومت‌هاي منطقه بوده است. پس از ورود اسلام، فارسي به عنوان زبان تبليغ و نشر اسلام در آسياي مرکزي و فرارود جايگزين زبان‌هاي محلي مانند سغدي و بلخي شد و زبان ادبي و رسمي در دربارهاي مختلف به ويژه در دوره سامانيان بود. شاعران بزرگي مانند رودکي در اين منطقه به زبان فارسي شعر سرودند و فارسي به عنوان زبان ميانجي و فرهنگي بين اقوام ترک و ايراني در آسياي مرکزي رواج يافت.

فارسي همچنين زبان رسمي و فرهنگي خانات بخارا، خانات خوقند (خجند) و امارت بخارا بود و در مناطقي مانند سمرقند، بخارا و مرو از مراکز مهم زبان و تمدن ايراني به شمار مي‌رفت. حتي پس از کاهش نفوذ سياسي فارسي در اين مناطق، زبان فارسي همچنان در تاجيکستان زبان اکثريت و زبان رسمي است و در برخي مناطق ازبکستان مانند بخارا و سمرقند نيز رواج دارد.

تأثير زبان فارسي فراتر از آسياي مرکزي بوده و در شبه‌قاره هند، آناتولي، و حتي چين نيز نقش مهمي داشته است. در شبه‌قاره هند فارسي زبان درباري و فرهنگي بود و بر زبان‌هاي محلي مانند اردو تأثير گذاشت. در امپراتوري عثماني نيز فارسي زبان رسمي دربار و زبان ادبي مهمي بود. در چين، فارسي يکي از زبان‌هاي رسمي مسلمانان و زبان آموزش در حوزه‌هاي علميه سنتي بود.

زبان فارسي حلقه اتصال فرهنگي ميان مردم ايران و آسياي مرکزي بوده و نقش کليدي در شکل‌گيري هويت فرهنگي، ادبي و ديني منطقه ايفا کرده است. اين زبان به عنوان زبان ميانجي، زبان ادبي و زبان رسمي در دوره‌هاي مختلف تاريخي، در توسعه فرهنگ و هنر آسياي مرکزي سهم بسزايي داشته است.

کتاب ايران و آسياي مرکزي

کتاب «ايران و آسياي مرکزي» شامل مجموعه مطالبي درباره فرارودان و آسياي مرکزي است. اين کتاب، مشتمل بر مقالاتي به قلم علي رواقي، ناصر تکميل‌همايون، عبدالرسول خيرانديش، محسن جعفري‌مذهب، الهه کولايي، مهدي سنايي، جهانگير کرمي، فرهاد عطايي و بهرام اميراحمديان است که دو دهه پيش در همايش ايران و آسياي مرکزي ارائه شدند، و توسط انتشارات نگارستان انديشه منتشر شده است. مرور اين کتاب صرف نظر از محتواي علمي آن، بيانگر راهي است که طي دو دهه گذشته طي شده، همچنين نشانگر فرصت‌هايي است که از دست رفته و افق‌هاي تازه‌اي که پيش روست.

منبع: خبرگزاري مهر