رويکرد انقلابي در مکتب شعر عاشورايي آذربايجان؛ پيش و بعد از انقلاب اسلامي

گروهي با انديشه‌ي تغيير حکومت غربگرا به حکومت شرقگرا(شوروي گرا) و با افکار کمونيستي با حکومت مخالفت مي‌کردند و خواستار برپايي حکومتي کمونيستي، مشابه حکومت‌هاي وابسته به شوروي در کشورهاي موسم به «بلوک شرق» بودند و نه تنها براي دين اسلام در اداره‌ي جامعه‌ي اسلامي ايران نقشي قايل نبودند، بلکه به شدت با دين در مخالفت و ستيز بودند .

گروهي نيز خواستار کاهش استبداد پادشاهي و دمکراتيزه شدن حکومت با مباني غربي بودند و در واقع به دنبال تغييرات ظاهري در حکومت و کاهش قدرت شاه و افزايش نقش مردم بودند و در پي تشکيل حکومت اسلامي نبودند.

گروهي نيز با گرايشات به ظاهر اسلامي اما التقاطي و با مبارزه‌ي مسلحانه به دنبال برانداختن حکومت بودند، که مبارزه‌ي آنها منشاء و رهبر و مرجع شرعي و ديني نداشت و در واقع مبارزه‌اي سياسي مانند مبارزات ديگر گروه‌هاي غيراسلامي و ضداسلامي بود.

اين گروه‌ها بخصوص جريان‌هاي کمونيستي و نهضت ملي در روزگار خود توانستند شاعران و نويسندگان بسياري را جذب کرده و فکر و قلم و خلاقيت آنها را در راستاي اهداف سياسي خود به خدمت گيرند.

انديشه‌ي تغيير حکومت استبدادي و وابسته‌ي پادشاهي به حکومت اسلامي(جمهوري اسلامي)، انديشه‌اي بود بر مبناي دين که در خرداد 1342 با تجلي چشمگيري ظهور و بروز يافت و به عنوان نقطه‌ي عطفي در تاريخ و هويت «انقلاب اسلامي» درخشيد. البته مبارزه با حکومت وقت از موضع ديني، قبل از خرداد 42 نيز آغاز شده‌بود. حرکتهاي «فداييان اسلام» در دهه‌ي 1320 به رهبري شهيد نواب صفوي، نمونه‌ي روشني از مبارزات جرياني بود که تشکيل حکومت اسلامي را به عنوان هدفي بزرگ پيگيري مي‌کرد. مبارزه با کشف حجاب رضاخاني نيز به روشني مبناي ديني داشت .

شاعران و نويسندگاني که روحيه‌ي مبارزه با حکومت داشتند، هر کدام بر مبناي افکار و تمايلات سياسي خود، گرايش خود را به گروه‌ها و جريان‌هاي مختلف نشان مي‌دادند. شاعراني که از گرايش و تعلق به گروه‌ها و جريانهاي غيراسلامي و التقاطي آزاد بودند، بر مبناي دين و با پيروي از روحانيت و مرجعيت ديني در مقابله با حکومت فعال بودند. به بيان روشنتر، از ميان گروه‌ها و جريان‌هايي که با حکومت پهلوي‌ها مبارزه مي‌کردند، شاعران آييني از نظر انديشه و افکار و هويت و اهداف مبارزاتي با جرياني که به رهبري امام خميني«ره» فعاليت مي‌کرد، پيوستگي داشتند. طبيعي است که افکار و انديشه‌هاي انقلابي شاعران مبارز عاشورايي و آييني در اشعار آنها متجلي مي‌شد و از اين رهگذر، شعر عاشورايي با مضامين و افکار انقلابي درمي‌آميخت و شاخه‌اي از جريان شعر عاشورايي يعني شعر عاشورايي انقلابي شکل مي‌گرفت.

در ميان شاعران معاصر که در آذربايجان از موضع و منظر ديني به مقابله با حکومت ضدّ ديني رضاخان برخاستند، مرحوم علي‌اکبر حدّاد(1280-1345 شمسي) جايگاه ويژه‌اي دارد. حداد از استثناهاي عالم شعر است و اگر چه بهره‌ي وافري از دانش نداشت، اما از ذوق و قريحه‌اي ممتاز و طبعي روان برخوردار بود و شعرهاي زيبايي مي‌سرود. حتي برخي از اشعار اجتماعي‌اش چندين دهه در حافظه‌ي بسياري از تبريزي‌ها جاي داشت، از جمله شعر معروفي که رشته‌ي اول و هشتم آن چنين است :

اي اولان صاحب مليان، جهان مي‌گذرد

وي اولان مفلس دوران، جهان مي‌گذرد

دلخوش اول يا که هراسان، جهان مي‌گذرد

اولاجاق ظلم ائوي ويران، جهان مي‌گذرد...

هاتف غيبي ائدير بيزلره بو نوع ندا؛

بي وفا خلق کيمي يوخدي بو دنياده وفا

ائتميون دينيزي ايمانيزي دنيايه فدا

اولوسوز سوندا پشيمان، جهان مي‌گذرد...5

اگر چه اغلب سروده‌هاي مرحوم حداد از ميان رفته‌است، اما آنچه از اشعار او باقي مانده، به روشني انديشه‌ي ديني و انقلابي شاعر و چگونگي نگرش او به وقايع سياسي عصر خود مانند کشف حجاب، راه يافتن زنان به مجلس در حکومت ضدّ ديني، تمدن ادعايي حکومت و مسايل ديگر را مي‌نماياند.

حداد در شعري که در واکنش به ماجراي کشف حجاب سروده، با زباني تيز که ناشي از آزردگي شديد او از اقدام ضدّ اسلامي حکومت خشن استبدادي است، اعتراض و انتقاد خود را بازگفته و تازيانه‌ي شعرش را بر سر و روي حاکميت ظلم فرود آورده‌است. ترديدي نيست که سرودن چنين شعر صريح و تندِ اعتراضي در زمان استبداد خشن پهلوي‌ها، گوياي شجاعت و غيرت و اعتقاد عميق شاعر به دين و بي پروايي او از واکنش حکومت خودکامه‌ي وقت است. ابياتي از شعر اعتراضي و روشنگرانه‌ي حداد درباره‌ي کشف حجاب چنين است :

بو کشف حجاب عالم اسلامه بلادي

واجبدي حجاب عورته، چون امر خدادي...

آرواد کيشي هر يئرده مساوي اولا بيلمز

هر چند بولار هر ايکيسي جنس دو پادي !

اؤلسون کيشي‌لر، قوي وطن آروادلارا قالسين

مردان سياسي بو ايشه چونکي رضادي...

قرآن گتورن احمد ِ محمود محمّد

هر نه بويوروب، سؤز اودي، چون مير هُدادي

اوضاع کواکب دن اولور چون بئله معلوم

بوندان سورا مجلسده خانملار وکلادي

هر ايش دوزه‌ليب، بير قاليب آرواد وکيل اولسون

بو جامعه‌نين دردينه گويا کي دوادي!

اي بئش تومنه، اون تومنه رأي سالانلار

کئف چکمه‌لي مجلسدي، بو يول رأي باهادي!

پيغمبر اسلام ديوب عمده شرافت

هر عورت ايچون عصمت و عفت دي، حيادي

بيگانه لر ايندي بيزه وحشي دييه بيلمز

آروادلاريميز مثل زنان اروپادي!

حق سؤز دييه‌نين تير مسلسل‌دي جوابي

بوندان سورا بيجا يئره نه چون و چرادي

اون مين نفر اؤلدوردوله ناحق يئره ياحق

قاتل‌لري گويا کي رئيس الوزرادي!

تهراني گؤرنلر هاميسي بئيله ديوللر؛

تهران دئمه، بير قتلگه کرب و بلادي

اوّلدن الي آخره بو دار فناده

دين اوسته اؤلنلر هاموسي چون شهدادي

ياددان چيخادانماز بو فجايعني مسلمان

بوندان سورا دايم ايشيميز آه و نوادي

بير گون گله‌جاقدي، او گوني بيزده گؤريدوخ

ظالم يخه‌سيندن ياپيشان دست قضادي

قارداش اؤلومي قارداشا دنياده چتيندي

قارداشدي مسلمان، هاموسي اهل عزادي...

اؤز غفلتيميزدندي بيزيم ايش بورا چکدي

ظلم و ستم افلاکه چيخيب، وا اسفادي...

تا وار ايچيميزده بو نفاق و بو عداوت

بيز ملته هر ظلم و ستم اولسا سزادي

هر ملت آتيب دينيني، دنياني ياپيشسا

قانون طبيعتده او محکوم فنادي...

ياران، چاغيرون عصرين امامين گله داده

آخرده پناهيز سيزين او مرد خدادي

اسلامه هواداردي، ايرانه نگهبان

الله اَلي‌دي چون الي هر الدن اوجادي...

بو فاجعه‌ي شومده اي دوست بيليرسن

بير شعر يازان من دگلم، چوخ شعرادي

هر يئرده اولا ذکر مصيبت، اوخي آغلا

«حدادي» دعا ائيله کي محتاج دعادي 6

منابع:

5) ديوان سنايي، مجدود بن آدم، نسخه تصحيح شده‌ي بديع‌الزمان فروزانفر به کوشش پرويز بابايي، نشرآزادمهر، تهران، 1381

6) اودلي سؤزلر(مجموعه‌ي اشعار علي‌اکبر حداد)، به کوشش يحيي شيدا، تبريز، انتشارات کتابخانه‌ي فردوسي، 1363