رويکرد انقلابي در مکتب شعر عاشورايي آذربايجان؛ پيش و بعد از انقلاب اسلامي

با اوج‌گيري قيام اسلامي ملت ايران به رهبري امام خميني«ره»، فعاليتهاي سياسي - ادبي شاعران آييني ِ انقلابي افزونتر شد. به عنوان نمونه؛ در ايام وقوع انقلاب اسلامي که از قيام قم در 19دي ماه 1356  شروع، و با قيام 29 بهمن تبريز گسترش يافت و در نهايت با سرنگوني رژيم ستمشاهي در 22 بهمن 1357 به سرانجام رسيد و ايامي توفاني و پرجوش و خروش و پر آتش و خون بود، فعاليت‌هاي ادبي - سياسي تائب در همراهي با نهضت امام خميني اوج يافت. او که در قيام 1342 امام خميني«قدس سره» نيز با سرودن شعرهاي اعتراضي ضدّ حکومت پهلوي نقش داشت، در قيام 1357 پرشورتر و صريح‌تر مبارزه‌ي خود را ادامه داد. ابيات زير از سروده‌هاي وي در آن ايام است :

وئردي حسين فرمان، دين اوسته نهضت اولسون

بو نهضتيله روشن، حق ّ و حقيقت اولسون

 

قرآن بيزه هدف‌ دور، سرمايه ي شرف دور

اوللوخ بو يولدا قربان، زنده شريعت اولسون...

 

اولسون يزيد جاني، رسواي کلّ عالم

ويرانه کاخ ظلم اهل جنايت اولسون 30

 

چنانکه پيداست با شروع انقلاب اسلامي و شکل‌گيري محيط انقلابي در آذربايجان بعد از قيام 29 بهمن 1356 مردم تبريز، اعتراضات تائب در اشعارش صريح‌تر شده و البته زبان شعر او نيز قدري به شعار گرايش يافته‌است که اين، ناشي از حال و هواي ايام انقلاب و لزوم گفتگوي شاعر با مردم به زباني عام‌تر است. در ادامه‌ي همين شعر، شاه به عنوان «فتنه‌جوي عالم» و «سوزاننده‌ي‌ قرآن» معرفي شده‌است:

بو فتنه‌جوي عالم، تا گتميوب آرادان

غوغاي امّتيله لازمدي نهضت اولسون

 

دين‌دن بري اولانلار، قرآني يانديرانلار

امکاني يوخدي گلسون، سلطان امّت اولسون 31

 

 و در ادامه‌ي شعر با اشاره به تبعيد امام خميني«قدس سره» توسط شاه به عراق، مي‌گويد؛ آيا رواست که حسين«عليه‌السلام» در تبعيد و غربت و دور از وطن باشد و مسلمين بازيچه‌ي يزيد قرار گيرند و فرزند پيغمبر(يعني امام خميني«ره») صبر پيشه گيرد و به اين وضع راضي شود؟

آيا حسين روادي تبعيد اولا وطندن

ائل دن آرالي دوشسون، مأواسي غربت اولسون؟

 

اولماز يزيد ائتسون بازيچه مسلميني

پيغمبر اوغلي دؤزسون، اوندا رضايت اولسون...

 

اسلام کشورينده، کافر ائده حکومت؟

وارونه بئيله دولت، بئيله حکومت اولسون...

 

بو انقلابِ ديني، آخر يخار يزيدي

دنيا بويي بو نهضت، سرمشق امّت اولسون...32

 

بديهي است که شاعران آييني ِانقلابي از سلسله‌ي شاعران آييني آذربايجان، تنها چند شاعري نيست که نام و نمونه‌اي از سروده‌هايشان آمد، از ديگر شاعران معاصر دارالارشاد اردبيل مي‌توان از مرحوم عاصم اردبيلي، اسکندر نجفي«سخنور»، ميرعلي عابديان«شاهد»، حسين بختياري«روشن»، مرحوم ناصر آزاداردبيلي، عسکر شاهي، و دهها شاعر ديگر نام برد که نام و شعرشان در آذربايجان و فراتر از آن در ايران و حتي در قفقاز شناخته شده‌است. شعر عاشورايي انقلابي زير از مرحوم ناصر آزاد‌اردبيلي(1298- 1366 شمسي) است :

ائيله‌دي حرّيتي احيا حسينون نهضتي

ائتدي استبداديله دعوا حسينون نهضتي ...

اولسا بو نهضت اگر سرمشق منشور ملل

ائيله مز حق ّ ضعيفه هيچ ابرقدرت خلل

ظلم و استبداد دور فرياد مظلومه علل

پايه‌ي عدلي ائدر برپا حسينون  نهضتي ...

 

دينه ايثار ائيله دي خون گلوي اصغري

تازه‌دن تاپدي صفا دينون سارالموش گل لري

بارور ائتدي نهال نهضت پيغمبري

کربلاده روز عاشورا حسينون نهضتي

 

بنده‌ي آزاد ائدر تنها خدايه بندگي

يوغ استعمار‌ده ننگ بشردور زندگي

فخر دور يکتاپرست انسانلارا آزادگي

ائيليور احراري پابرجا حسينون نهضتي

 

قلبي اوخلاندي حسين تغيير نيت وئرمه دي

اللرين وئردي، يزيده دست بيعت وئرمه دي

عزّت‌ايله جان وئروب اسلامه، ذلت وئرمه دي

اولدي آموزنده در معنا حسينون نهضتي ...

 

دوزدي «ناصر» ائيليور درده مداوا آغلاماق

بذل ائدر اهل عزايه اجر عظما آغلاماق

ائيله‌مز تأمين حسين قصديني تنها آغلاماق

ايستويور عاشق لرين دانا حسينون نهضتي 33

مرحوم ناصر آزاد ‌اردبيلي در شعر زيبايي که پيرامون انقلاب اسلامي و دفاع مقدس سروده، در رشته‌ي پاياني شعر به همنوايي شاعران با نهضت امام خميني«ره» اشاره کرده و اين اقدام شاعران قرآني را ستوده‌است:

بيز مکتب حسين‌دن سرمشق نهضت آلدوق

اسلامه خدمت ائتدوک، توفيق نهضت آلدوق

مستضعفين دهره آچدوق درِ سعادت

خدمت به خلقيلن بيز ائتدوک بيوک عبادت

وئردي بيزه فضيلت جانبازي و شهادت

چوخ چوخ شهيد وئردوک، چوخ چوخ فضيلت آلدوق

 

قرآن يولوندا وئردوک يوز مينلريله قربان

زرّين خطيله يازدوق؛ جاويد باد قرآن

جاويد باد نهضت، پاينده باد ايران

دين و وطن يولوندا قان وئردوک، عزّت آلدوق...

 

آللهه اگمين باش، تاج شرافت آلماز

شأن و شکوهه يئتمز، جاه و جلالت آلماز

کاهل اولان نمازه ديهيم عزت آلماز

اللهه سجده ائتدوک، تاج شرافت آلدوق...

 

اي شاعران محبوب، اي عاشقان قرآن

اشعاروزيله ائتدوز بو نهضتي درخشان

لطفون حسين ائدوبدور شاعرلرينه ارزان

هر بيت حسينه يازدوق، بير بيت جنت آلدوق 34

 

از شاعران انقلابي و مبارز اروميه که قبل از پيروزي انقلاب اسلامي نيز در حوزه‌ي شعر انقلابي ِ آييني فعاليت داشت، مي توان از مرحوم عبدالحسين شيرپنجه‌ رضايي(1324- 1377شمسي)  متخلص به «تنها» نام برد که سه مجموعه از اشعارش با عناوين ياشيل يارپاق(برگ سبز)، حيات نغمه‌لري(نغمه‌هاي زندگي)، و گلگشت عشاق منتشر شده‌است.

تنها، شاعري مسافر و مشتاق سير و سفر بود. به نقاط مختلف کشور سفر مي‌کرد و در انجمن‌هاي ادبي حضور مي‌يافت و با شاعران آشنا مي‌شد.

اين شاعر مبارز، از سال 1342 به طرفداري از نهضت امام خميني«قدس سرّه» فعاليت سياسي داشت و به همين خاطر توسط رژيم پهلوي زنداني شد و مورد آزار قرار گرفت.

مرحوم تنها در جريان انقلاب اسلامي و دوره‌ي دفاع مقدس نيز فعاليت ادبي گسترده‌اي داشت و اشعار زيادي درباره‌ي انقلاب و دفاع مقدس سرود.

ابيات زير از سروده‌هاي مرحوم «تنها»ست:

بيز قانلييق، آپارسادا ميداندا قان بيزي

بو ايستي قان وئرر اوخا هر دم نشان بيزي

 

بير سس گلير قولاقيميزه قرب حقّ دن

سسلير شهادته جرس کاروان بيزي

 

بيز شربت شهادت ايچنده، خدا بولر

ديدار ائدر او لحظه امام زمان بيزي...

 

ابيات زير از يک غزل فارسي اوست که وضعيت روزگار ستمشاهي و حاکميت تيرگي در آن ترسيم و توصيف شده‌است:

در شب تيره گشودم به جهان ديده‌ي خود

حيف ياران طريقت، سحري نيست مرا

 

در نبردم همه دم با شبح ديو زمان

در مصاف شب من، شب سپري نيست مرا

 

مسکنم قله‌ي قاف است، دريغا چه کنم

بهر پرواز چو سيمرغ پري نيست مرا

 

در دل انديشه‌ي سير و سفرم هست ولي

همره و هم جهت و همسفري نيست مرا 35

منابع:

30) خاکيان افلاکي 2، عباسعلي شبخيز قراملکي، به کوشش هادي و حامد شبخيز، انتشارات دانش‌گستر حقيقت، تبريز، 1392

31) حماسه‌ي کربلا(جلد 1)، سروده‌ي صادق تائب تبريزي، ناشر مؤلف، تهران، 1369

32) همان

33) همان

34) مشاهير سخن(جلد 3)، مجتبي زادصادق، انتشارات منشور، تبريز، 1392

35)  سالکان کوي عشق(يادنامه‌ي ده شاعر عاشورائي دارالارشاد اردبيل)، انجمن شعر و ادب اردبيل، اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامي اردبيل، اردبيل، 1379