خسارت سنگين مهاجرت به ساختار اقتصادي ايران

اين سخنان رئيس جمهوري، مسعود پزشکيان در آيين تجليل از معلمان نمونه کشوري چنان دميدن بر آتش زير خاکستري بود که هر از چندي زبانه مي‌کشد و باز فرو مي‌نشيند، اما اين فرونشستنش به معناي نبود يا حتي کم شدن از بار اين حقيقت نيست که بخش بزرگي از دانشجويان، نخبگان و فارغ التحصيلان ايراني بيش از هميشه به رفتن فکر مي‌کنند و گاه حتي رفتن به هر بها و قيمتي!

در اين بين، اما عجيب بود که وقتي رييس جمهور نگران مهاجرت جوانان است، رسانه خيلي خاص کيهان ناگهان در واکنشي نه چندان قابل پيش بيني مي‌گويد اين نگراني موضوعيت ندارد و نکته جالب‌تر اين است که کيهان براي اين نگران نبودنش نيز به آمار سال‌هاي پيش استناد مي‌کند و تازه معلوم هم نيست اين آمار را از کجا آورده است!

حمله کيهان به رئيس جمهور در موضوع مهاجرت

کيهان در گزارشي ديروز 15 ارديبهشت و در واکنش به سخنان رئيس جمهور نوشت: آقاي مسعود پزشکيان روز گذشته در آيين تجليل معلمان نمونه کشور يکي از ادعا‌هاي هميشگي خود را تکرار کرده و گفته است: «ما الان بچه‌هايي تربيت مي‌کنيم که فکرشان به خارج است. هنر اين نيست که نخبه تربيت کنيم و به آمريکا
بفرستيم.»

کيهان در ادامه مي‌گويد: «اظهارات آقاي رئيس‌جمهور چندان واقعي به نظر نمي‌رسد و اگر آن را بي‌اطلاعي ايشان از آمار مهاجرت ندانيم دست‌کم بايد بگوييم آقاي پزشکيان بيش از حد اغراق کرده است. براساس داده‌هاي جمع‌آوري شده در سال 2020 که در تارنماي world population review منتشره کرده است؛ ايران حتي در ميان 50 کشور اول مهاجرفرست دنيا نيست.»

جالب اين است که گويا نويسنده مطلب و تاييد کننده آن در کيهان بي خبر است که اکنون در سال 2025 هستيم و البته که مبناي دقيق آمار ارائه شده توسط کيهان در سال 2020 نيز روشن نيست.

البته که کيهان کوتاه نيامده و در ادامه نيز مي‌نويسد «همچنين طبق آمار سالنامه مهاجرتي ايران در سال 1399 از سال 2011 روند مهاجرت دانشجويان ايراني کاهشي شده و از رتبه 12 در سال 2012 به رتبه 20 در سال 2017 رسيده است. طبق آمار سالنامه مهاجرتي ايران در سال 1401 نيز روند بازگشت دانشجويان ايراني به کشور از سال 93 تسريع شده است.»

جالب اين که حتي از آمار ادعايي سالنامه مهاجرت نيز 3 سال گذشته و کيهان همچنان معتقد است رييس جمهور اشتباه مي‌کند تازه براي اصلاح اين اشتباه نسخه هم مي‌پيچد: «معلوم نيست اظهارات آقاي پزشکيان به استناد کدام آمار است؟! شايد بهتر باشد ايشان تغييراتي در اطرافيان خود دهد تا اين چنين با آمار مجعول و سياه از وضعيت کشور ذهن رئيس‌جمهور را مخدوش نکنند.»

مهاجران ايراني در دو دهه، دو برابر شدند

اما حقيقت آمار مهاجرت ايرانيان به ما چه چيز را نشان مي‌دهد که باعث تذکر رئيس جمهوري کشور و در مقابل حمله کيهان با استناد آماري نه چندان پايش شده و قديمي مي‌شود؟جمعيت مهاجران ايراني در جهان در سال 1990 تنها 820 هزار نفر بوده است. آمار جمعيت مهاجران ايراني در سال 2020 عدد يک‌ ميليون و هشت‌صد و هفتاد هزار نفر را نشان مي‌دهد که حاکي از دو برابر شدن جمعيت مهاجران نسبت به سي سال گذشته است.از سوي ديگر سهم مهاجران ايراني نسبت به‌کل جمعيت کشور در سال 1990 تنها 1.45 درصد بوده و سهم مهاجران ايراني از جمعيت کل کشور در سال 2020 به عدد 2.23 رسيده است.

طبق آخرين آماري که آمارفکت از وبسايت آماري Word Bank به دست آورده؛ آمار تعداد ايرانيان مهاجر بر اساس منابع بين‌المللي نشان مي‌دهد طي سال 2017 تا 2020 کشور امارات با داشتن 454 هزار مهاجر ايراني، بيشترين تعداد ايرانيان مهاجر را در کشور خود جاي داده است، و کشور بلژيک با مقدار تقريبي 12,000 در رتبه 20‌ام قرار دارد.

رشد بيش از 80 درصدي دانشجويان مهاجر

نکته مهم ديگر اين است که بر اساس آخرين داده‌هاي موجود در سال 2024 و قبل‌تر، تعداد دانشجويان ايراني در 10 مقصد اصلي به رقم 110 هزار نفر رسيده و اين رقم در مقايسه با تراز 60 هزار نفر دانشجو ايراني ساکن خارج در سال 2020، رشد 82 درصدي را نشان مي‌دهد. در کنار عبور از سقف تاريخي و حساس يکصدهزار دانشجو ايراني خارج از کشور، تغييرات قابل ملاحظه در فهرست مقاصد اصلي دانشجويان ايراني و نرخ رشد تعداد دانشجويان در اين کشور‌ها جالب توجه است.

چنان چه در يک تغيير شگفت و بزرگ کشور ترکيه اخيراً به مقصد اصلي دانشجويان ايراني تبديل شده و در سال 2024 ميزبان قريب به 30 هزار نفر دانشجوي ايراني است که اين رقم رشد 158 درصدي را نسبت به سال 2020 نشان مي‌دهد.کشور‌هاي کانادا، آلمان و ايتاليا و آمريکا در جايگاه‌هاي بعدي قرار دارند.

مقايسه داده‌هاي آماري آخرين سال موجود با سال پايه 2020 ميلادي نشان مي‌دهد ميزان رشد تعداد دانشجويان ايراني در سه کشور ايتاليا (211 درصد)، ترکيه (158 درصد) و استراليا (103 درصد) و بعد از آنها، نرخ رشد تعداد دانشجويان ايراني در سه کشور انگليس (98 درصد)، کانادا (79درصد) و روسيه (75 درصد) قابل توجه است.

هم چنين بايد توجه داشت که آمريکا که براي دهه‌ها، اصلي‌ترين مقصد با بالاترين حجم ميزباني از دانشجويان ايراني به شمار مي‌رفت و براي مثال در سال 1979 ميلادي (سال پيروزي انقلاب اسلامي)، بيش از 50 هزار دانشجوي ايراني در آمريکا مشغول به تحصيل بودند، اکنون جايگاه خود را به ترکيه و کانادا داده است.

ميزان ايرانيان مهاجر از 5 تا 8 ميليون نفر در نوسان است

از سوي ديگر در دي ماه سال 1403، يعني تقريبا در اوايل سال 2025 بود که در «همايش مهاجرت نخبگان علمي در ايران امروز، چالش‌ها و راهکارها» رقم تکان دهنده 5 ميليون ايراني مهاجر مطرح
شد.

دکتر رسول صادقي، عضو هيات علمي دانشگاه تهران در اين نشست خبر داد: «آمار دقيقي از ايرانيان مهاجرت کرده نداريم، اما حدود پنج ميليون نفر برآورد مي‌شوند. عوامل زيادي در روند فزاينده مهاجرت از کشور موثر بوده که عدم بهره برداري مناسب از سرمايه‌هاي انساني، نااميدي، نبود چشم انداز بهبود، بحران‌هاي اقتصادي، نفوذ اينترنت و شبکه‌هاي اجتماعي، افزايش قارچ گونه موسسات مهاجرتي و افزايش ايرانيان مهاجر که اطرافيان خود را تشويق به مهاجرت مي‌کنند، از جمله اين عوامل است.»

اين رقم نيز در شرايطي توسط اين استاد دانشگاه مطرح شد که برخي حتي آن را خوشبينانه مي‌دانند و جمعيت ايرانيان مهاجر و پناهجو را حتي بين 7 تا 8 ميليون نفر نيز تخمين مي‌زنند.

در روز اول بهمن سال 1403 نيز اين بار روزنامه دنياي اقتصاد خبر داد که طبق گزارش بنياد ملي علوم آمريکا (NSF)، ايران يکي از 10 کشور اصلي صادرکننده دانشجو در مقاطع دکتري و پسا‌دکتري به ايالات متحده است. حدود 10‌ هزار دانشجوي ايراني در دانشگاه‌هاي آمريکا مشغول به تحصيل هستند.

هم چنين در اين بين گزارش‌ها به طور جدي حکايت از آن دارد که، علاوه بر دانشجويان، افزايش مهاجرت در ميان متخصصان و تکنيسين‌هاي کشور نيز ديده مي‌شود.

البته که در اين بين تعداد و آمار دقيقي از تعداد مهاجرت مهندسان وجود ندارد؛ اما گزارش‌هاي غيررسمي نشان مي‌دهد مهاجرت در مهندسي‌هاي کامپيوتر، مکانيک و برق به اندازه‌اي زياد بوده که به بدنه کارشناسي کشور آسيب قابل‌توجهي وارد کرده است.هم چنين افزايش مهاجرت کادر درمان (پزشکان، پرستاران و ساير نيرو‌هاي حوزه بهداشت و درمان) در ايران يکي از چالش‌هاي جدي در سال‌هاي اخير بوده است.

ايراني‌ها مدام به مهاجرت فکر مي‌کنند

در اين بين براي درک آن چه در بستر جامعه ايراني در جريان است بايد توجه داشت که براساس پژوهشي که توسط محمد فاضلي و بهرام صلواتي تحت عنوان «گزارش مهاجرت ايرانيان: علل و انگيزه‌ها» انجام شده و نتيجه آن نيز آذر ماه سال 1403 در اختيار رسانه‌ها قرار گرفت از ميان 12 هزار پرسشنامه توزيع‌شده از 9 تا 20 تير 1402، حدود 19 درصد از پاسخ‌دهندگان اعلام کرده‌اند که مهاجرت کرده و در خارج از ايران زندگي مي‌کنند. 81 درصد باقي‌مانده در داخل ايران زندگي مي‌کنند.

اما در اين تحقيق، 16 درصد از افراد اظهار کرده‌اند که اصلاً به مهاجرت فکر نمي‌کنند، در حالي که دقيقاً همان ميزان (16 درصد) نيز به مهاجرت فکر و براي آن اقدام کرده‌اند.همچنين، از 2100 نفري که مهاجرت کرده‌اند، تنها 20 درصد قصد بازگشت به ايران را دارند.عمده افرادي که مهاجرت‌شان قطعي شده يا براي مهاجرت اقدام عملي کرده‌اند (بين 50 تا 60 درصد)، در سازمان‌ها و شرکت‌هاي ايراني کار مي‌کنند. بنابراين، طبيعي است که مهاجرت اين افراد فشار زيادي بر تأمين نيروي انساني در شرکت‌ها و سازمان‌هاي ايران وارد
مي‌کند.

از ديگر نکات مهم اين پژوهش نيز يکي همين بود که افزايش سن افراد تمايل آن‌ها به مهاجرت را کاهش مي‌دهد، در حالي که افزايش تحصيلات و درآمد، انگيزه آنها براي اقدام به مهاجرت را تقويت مي‌کند. اين گزارش نشان مي‌دهد که ارزشمندترين سرمايه‌هاي انساني در حال مهاجرت هستند؛ و هر چند که سه متغير سن، آخرين مدرک تحصيلي و درآمد بر تصميم به مهاجرت تأثير دارند، اما اين تأثير بسيار اندک است. همچنان متغير‌هايي که ناظر بر نگرش افراد به مسائل کلان اقتصادي و فايده مهاجرت براي زندگي شخصي هستند، اصلي‌ترين عوامل تصميم به مهاجرت به حساب مي‌آيند.

ايرانيان مهاجر که پيش از مهاجرت در شرکت‌ها و سازمان‌هاي ايراني کار مي‌کردند، نسبت به کساني که هنوز در ايران مشغول به کارند احساس عدالت توزيعي بيشتري داشته‌اند. همچنين، ميانگين احساس عدالت توزيعي در ميان مهاجراني که از ابتداي سال 1397 به بعد از کشور مهاجرت کرده‌اند، به‌طور معناداري کمتر از کساني است که پيش از سال 1397 مهاجرت کرده‌اند.

خسارت سنگين مهاجرت به ساختار اقتصادي ايران

در اين بين هر چند که کيهان يا بسياري از هم فکرانش سعي کنند بر روي موضوع مهاجرت ايرانيان يا تلاششان سرپوش بگذارند، اما مهاجرت نيروي انساني دغدغه اين روز‌هاي بسياري از مسئولان کشور است؛ اتفاقي که دستکم 50 ميليارد دلار به اقتصاد ايران صدمه وارد کرده است.روز 8 ارديبهشت سال جاري رويداد «رَج» در دانشگاه صنعتي شريف برگزار شد. در اين رويداد اعلام شد که بين سال‌هاي 2020 و 2021، نرخ مهاجرت در ايران 141 درصد افزايش يافت که سهم زيادي از اين مهاجرت‌ها مربوط به نسل جوان است که به دنبال فرصت‌هاي بهتر زندگي و تحصيل در خارج از کشور هستند.

در اين ميان، تعداد دانشجويان ايراني در خارج از کشور نيز به طور قابل توجهي افزايش يافته و در سال 2022 به 185 هزار نفر رسيد که نسبت به 25 سال گذشته پنج برابر شده است. بسياري از اين دانشجويان رشته‌هاي علوم انساني را در کشور‌هاي پيشرفته مانند ايالات متحده، کانادا، انگلستان و فرانسه انتخاب مي‌کنند.علاوه بر اين، گزارش بانک جهاني دو سال پيش نشان داد که مهاجرت نيروي انساني بيش از 50 ميليارد دلار ضرر مالي به ايران وارد کرده است؛ عددي که حتي از صادرات نفتي ايران در سال‌هاي گذشته نيز بيشتر است.

برنامه نويسان ايراني، موج تازه و پنهان مهاجرت از کشور

در اين بين، اما توجه به موضوع گستردگي اقشار مهاجر نيز بايد مورد توجه قرار بگيرد؛ چنان که بعد از موج بلند مهاجرت دانشجويان، پرستاران و پزشکان و کادر درمان، اساتيد دانشگاه، نيرو‌هاي فني و مهندسي و از جمله مهندسان شرکت نفت، صاحبان سرمايه و حتي انبوه سازان مسکن و ... نوبت به برنامه نويسان ايراني نيز رسيده است.

به نقل از ديجياتو نظرسنجي سال 2025 پلتفرم Quera، مي‌گويد: «فقط 20 درصد برنامه‌نويسان ايراني تمايل به مهاجرت ندارند. اين نظرسنجي با مشارکت بيش از 5 هزار و 120 برنامه‌نويس و حمايت شرکت‌هايي مانند ديجي‌کالا، يکتانت و ديجي‌پي برگزار شده که نتايج آن نشان مي‌دهد 40 درصد اين افراد قصد دارند قطعي مهاجرت کنند و 32 درصد فعلاً برنامه‌اي ندارند، اما ممکن است در آينده تصميم به مهاجرت بگيرند.»

هم چنين طبق آخرين گزارش جهاني سازمان بين‌المللي مهاجرت (IOM) «آمريکا، کانادا و آلمان 3 مقصد اول مهاجرت ايراني‌ها در سال 2024 بوده است» که احتمالا سهم قابل‌توجه‌اي از اين مهاجران، نيز برنامه‌نويسان و توسعه‌دهندگان بودند که تصميم گرفته‌اند تخصص و رؤياي شغلي خود را آن سوي آب‌ها دنبال کنند.

البته که نبايد از حجم بازار جهاني فري لنسينگ غافل شد که گسترش آن دامن ايران را هم گرفته است. چنانچه طبق گزارش‌هاي Grand View Research، The Business Research Company، Globe Newswire و Databridge Market Research بازار جهاني پلتفرم‌هاي فري‌ لنسينگ سال 2024 بين 5 ميليارد و 300 ميليون تا 7 ميليارد و 300 ميليون دلار برآورد شده است؛ پيش‌بيني مي‌شود اين بازار تا سال 2030 به 13 ميليارد و 800 ميليون دلار برسد که نشان‌دهنده رشد سالانه مرکب (CAGR) بين 11 تا 19 درصد است.اين همان بخش مهاجرت پنهان است، مهاجراني که هر چند شايد در ايران باشند، اما براي شرکت‌هاي جهاني، بين المللي يا بومي کشور‌هاي ديگر کار مي‌کنند.

در اين بين يک سوال اين است که چرا در موج‌هاي توده‌اي مهاجرت ايراني‌ها در حداقل يک دهه اخير بخش بزرگي از آن‌ها را نيروي متخصص به‌ويژه برنامه‌نويس‌ها تشکيل مي‌دهد؟ نظرسنجي اخير پلتفرم Quera حاکي از آن است که «69 درصد برنامه‌نويسان کيفيت بالاتر زندگي، 61 درصد بهبود وضعيت اقتصادي و 42 درصد دستيابي به آزادي‌هاي اجتماعي را از دلايل اصلي مهاجرت خود اعلام کرده‌اند. دراين‌ميان، فقط 8 درصد شرکت‌کنندگان گفته‌اند دنبال کسب تجربه و بازگشت به ايران
هستند.»

واکاوي همين آمار به صورت اجمالي و تيتر وار به خوبي نشان مي‌دهد که اتفاقا برخلاف آمار کيهان، مساله مهاجرت قشر دانشگاهي و تحصيل کرده از ايران نه يک موضوع برساخته توسط برخي رسانه‌ها و دولت بلکه يک حقيقت غيرقابل انکار است. حقيقتي که اگر هر چه سريع‌تر براي مرتفع کردن آن راهکار‌هايي درست نه همچون پولي کردن مدرک و فشار به شهروندان انديشيده نشود، اين موج بزرگ‌تر و خطرناک‌تر براي جامعه و اقتصاد ايران خواهد شد.

منبع: اقتصاد24