جيب‌بري 300 ميليارد دلاري از مردم ايران

بدين ترتيب سال 2013 ميلادي نخستين سالي بود که به طور کامل فروش نفت ايران در سايه تحريم‌ها قرار گرفت. اما از سال 2013 تاکنون تحريم چه اثري بر صادرات نفت ايران داشته است؟ البته شايد بهتر باشد اين سؤال را کامل‌تر بپرسيم؛ از سال 2013 تاکنون، تحريم و رويکرد غلط مواجهه با آن و شيوع کرونا چه اثري بر صادرات نفت ايران گذاشته و کشور از چه ميزان از درآمدزايي نفتي محروم شده است؟

سقوط صادرات نفت به کمتر از 200 هزار بشکه

در تصوير 1، ميزان صادرات نفت ايران در ماه‌هاي مختلف از سال 2013 تا 2024 آورده شده است. طبق اين نمودار که با استناد به آمار موسسه رديابي نفتکش‌ها؛ کپلر تهيه شده، صادرات نفت خام و ميعانات گازي ايران، پيش از اجراي برجام در حدود 1.3 ميليون بشکه در روز قرار داشت.

سپس در ژانويه سال 2016 رقم فروش نفت ايران تا ميانگين 2.3 ميليون بشکه در روز نيز افزايش يافت و با خروج ترامپ از برجام به کمتر از 200 هزار بشکه در روز رسيد. آمار مؤسسه کپلر نشان مي‌دهد از سال 2020 و اواخر دوره ترامپ، روند فروش نفت ايران مجدداً صعودي شد و تا سال 2024 اين رقم به رکورد بيش از 1.8 ميليون بشکه در روز نيز دست يافت.

طبق تصوير 1، در 12 سال گذشته فقط در تقريباً سه سال اجراي برجام، رقم فروش نفت ايران در سقف خود قرار داشت و در مابقي 9 سال ديگر، عدم‌النفع‌هاي چندين ميليارد دلاري هرساله به کشور تحميل مي‌شد. البته بايد توجه داشت اجراي برجام به غير از «فايده»، يک «هزينه» هنگفت نيز بر ميزان فروش نفت ايران برجاي گذاشت که اثر آن، بعد از خروج ترامپ از توافق هسته‌اي ملموس شد.

اگر به تصوير 1 توجه کنيد، مشاهده مي‌کنيد قبل از اجراي برجام، ايران در سال 2015 به صورت ميانگين 1.3 ميليون بشکه در روز، نفت مي‌فروخت، اما بعد از خروج ترامپ از برجام، رقم صادرات نفت ايران مجدداً به 1.3 ميليون بشکه سابق برنگشت بلکه به کمتر از 200 هزار بشکه در روز سقوط کرد؛ آن هم قبل از شيوع کرونا. يعني همه‌گيري کرونا نقشي در سقوط فروش نفت ايران نداشت.

اما چرا با خروج ترامپ از برجام، صادرات نفت ايران به ناگهان سقوط کرد و به 1.3 ميليون بشکه سابق برنگشت؟ پاسخ را بايد در برجاميزه کردن شبکه فروش نفت کشور جست‌وجو کرد.

به بيان ديگر در دوره اجراي برجام، همه شبکه‌هاي دور زدن تحريم توسط ايران، افشا و نابود شد و اين موضوع سبب شد با خروج ترامپ، دست ايران براي فروش نفت تا موعد ايجاد شبکه‌اي جديد بسته باشد.

بدين ترتيب، اگر نوسانات ميزان صادرات نفت ايران از موعد اجراي برجام تا پايان دولت دوازدهم را مبنا قرار دهيم که در اين بازه زماني، فايده و هزينه برجام به طور کامل اثر خود را نمايش داده باشد، ميانگين صادرات نفت ايران در اين بازه زماني حدود 1.5 ميليون بشکه در روز برآورد مي‌شود.

طبق آمار موسسه کپلر، در سال 2015 يعني پيش از اجراي برجام نيز ايران حدود 1.3 ميليون بشکه در روز نفت فروش داشت که تفاوت چنداني با بازه زماني مشخص‌شده ندارد.

300 ميليارد دلار خسارت نفتي ايران

تا اينجا مشخص شد آنچه از سال 2013 تا 2024 به عنوان خسارت کشور از عدم فروش نفت محاسبه مي‌شود، تنها مربوط به اثر تحريم نفتي نيست، بلکه انتخاب نسخه غلط مواجهه با تحريم نيز بر رقم عدم‌النفع ايران افزوده و همچنين شيوع کرونا نيز بر عدم‌النفع ايران اثرگذار بوده است.

حال با اين پيش‌فرض، ميزان خسارت ايران از عدم فروش نفت از سال 2013 تا 2024 در تصوير 2، نمايش داده شده است. طبق محاسبات مجموعاً ايران 293 ميليارد دلار از عدم فروش نفت در تحريم خسارت ديده است.

شيوه محاسبه بدين صورت بوده که «ميزان نفت فروخته‌نشده» از تفاضل ميانگين ظرفيت صادراتي ايران معادل 2.2 ميليون بشکه در روز با رقم ميانگين فروش روزانه نفت ايران در هر سال محاسبه شده، سپس اين عدد در قيمت نفت خام سنگين ايران در هر سال طبق آمار اوپک ضرب شده و رقم خسارت در 365 روز تعيين شده است. در جدول، جزئيات محاسبات آورده شده است.

سالانه 26 ميليارد دلار از درآمد نفتي ايران کم شد

خسارت ناشي از «تحريم نفتي»، «رويکرد اشتباه در مواجهه با تحريم» و «کرونا» شامل دو بخش است:

1- افت ميزان صادرات نفت ايران و 2- افت قيمت فروش هر بشکه نفت ايران. طبق جدول، ايران از سال 2013 تا 2024 حدود 293.3 ميليارد دلار بابت عدم فروش نفت و 16.4 ميليارد دلار بابت ارائه تخفيف در فروش نفت خسارت ديده است.

براي تسهيل در محاسبات، ميزان تخفيف ايران در هر بشکه پنج دلار در نظر گرفته شده، درنتيجه مجموع خسارت نفتي ايران به مرز 310 ميليارد دلار رسيده که از سال 2013 تا 2024 معادل خسارت سالانه حدود 26 ميليارد دلار است.

تحقق ارزآوري نفتي از 15 به 67 درصد جهش يافت

يک شاخص که کارايي هر رويکرد در مواجهه با تحريم را نشان مي‌دهد؛ شاخصي است به نام «تحقق ارزآوري نفتي نسبت به کل ظرفيت ارزآوري». اين شاخص مي‌گويد ايران در شرايط تحريم، چقدر درآمدزايي نفتي داشته و در صورت نبود تحريم چقدر مي‌توانست در حالت ايدئال درآمدزايي نفتي داشته باشد و سپس از تقسيم اين دو عدد به شاخص تعريف‌شده مي‌رسيم.

طبق تصوير 3، در سال 2020 مجموعاً اثر تحريم و اثر شفافيت برجام بر راهکارهاي دور زدن تحريم باعث شد که فقط 15.5 درصد از ظرفيت درآمدزايي نفتي ايران در شرايط ايدئال، محقق شود. اين شاخص از سال 2021 صعودي شد تا اينکه در سال 2024 به بيش از 67 درصد رسيده است.

ايران بزرگ‌ترين صادرکننده دريايي نفت به چين شد

در ابتداي سال 2021 ميلادي، با راهبري نظام، سند همکاري 25 ساله بين ايران و چين به امضا رسيده و سپس در دولت سيزدهم سطح همکاري بين دو کشور افزايش يافت.

اين موضوع باعث شد طبق آمار موسسه کپلر (تصوير 4)، ايران در سال 2024 به بزرگ‌ترين تأمين‌کننده نفت چين از مسير دريا تبديل شود و روزانه 1.482 ميليون بشکه نفت به چين صادر کند، درحالي که ميزان صادرات نفت عربستان، روسيه و عراق به چين به ترتيب روزانه 1.393، 1.332 و 1.201 ميليون بشکه ثبت شده است.

بدين ترتيب تغيير رويکرد سياست خارجي ايران در همکاري با چين و ايجاد شبکه‌هاي متعدد فروش نفت باعث شد شاخص «تحقق ارزآوري نفتي نسبت به کل ظرفيت ارزآوري نفتي» از عدد 15.5 درصد در سال 2020 به بيش از 67 درصد در سال 2024 افزايش يابد.

اين موضوع نشان مي‌دهد هرچند اثر تحريم بر فروش نفت به صفر نرسيده ولي مي‌توان با تعريف همکاري راهبردي با ساير کشورها، تا حد قابل قبولي اثر آن را کاهش داد يا آن را بي‌اثر کرد.