امام سجاد (ع)، صداي خاموش‌ناشدني عاشورا

در اين رويداد، چهره‌هايي همچون امام حسين (ع)، حضرت زينب (س)، حضرت عباس (ع) و ياران وفادار آن حضرت، نقش‌هاي جاودانه‌اي ايفا کردند. اما در ميان اين اسطوره‌هاي ايثار، چهره‌يي ديده مي‌شود که شايد از نظر فيزيکي در ميدان نبرد نبود، اما اگر نبود، پيام عاشورا هرگز به گوش آيندگان نمي‌رسيد.

سخن از امام زين‌العابدين، علي بن الحسين (ع) است؛ مردي که پس از عاشورا، در حالي که جسمش رنجور و جانش زخمي بود، پرچم کربلا را در دست گرفت و آن را از دربار ابن‌زياد تا شام يزيد و سپس در سراسر مدينه برافراشته نگه داشت.

نقش امام سجاد (ع) در واقعه عاشورا؛ از حضور تا پيام‌رساني

امام سجاد (ع) در واقعه کربلا حضور داشتند، اما به دليل بيماري شديد، نتوانستند همانند ديگر اهل‌بيت به ميدان نبرد بروند. با اين حال، حضور ايشان در خيمه‌ها و در کنار کودکان، زنان و اهل حرم، خود مايه‌ آرامش و اميد بود. او پس از شهادت پدر بزرگوارش، امام حسين (ع)، به‌عنوان وليّ خدا و امام زمان خويش، مسئوليت هدايت اهل حرم و پاسداري از پيام کربلا را به دوش گرفت. اين مسئوليت در شرايطي بر او تحميل شد که مصيبت، گرسنگي، تشنگي و زنجير، کاروان اسراي اهل‌بيت را احاطه کرده بود. اما امام سجاد (ع) نه‌تنها خم به ابرو نياورد، بلکه با گفتار و رفتار خود، حقيقت عاشورا را زنده نگاه داشت.

خطبه‌هاي تاريخي ايشان در کوفه و شام، نماد اوج بصيرت، شجاعت و ايمان بودند. در حالي که يزيد تلاش مي‌کرد با نمايش ظاهري پيروزي، چهره‌ قيام امام حسين (ع) را مخدوش کند، امام سجاد (ع) با بياني آرام اما کوبنده، حقايق را افشا کرد. در دربار يزيد، آن‌گاه که يزيد خطيبش را واداشت تا نسب بني‌اميه را بستايد و خاندان پيامبر (ص) را خوار بشمارد، امام سجاد (ع) برخاست و فرمود: «اي مردم! منم فرزند مکه و منا، منم فرزند زمزم و صفا، منم فرزند محمد مصطفي (ص)...» و اين خطبه‌ طوفاني، فضاي دربار يزيد را به لرزه انداخت.

رسالت پس از کربلا؛ ساختن فرهنگ مقاومت از دل دعا

شايد کسي که عاشورا را فقط در قالب يک نبرد ببيند، گمان کند پس از روز دهم محرم، کار تمام شد. اما حقيقت اين است که کربلا، آغاز راهي بود که قرار بود به دست امام سجاد (ع) و حضرت زينب (س) ادامه يابد. امام چهارم، در روزگار سرکوب، خفقان و تهديد، نمي‌توانست با شمشير به ميدان بيايد. اما با سلاح دعا، اشک، عبادت و تعليم، نهالي را کاشت که بعدها به درخت تناور فرهنگ شيعه تبديل شد.

صحيفه سجاديه، مجموعه‌اي از مناجات‌هاي جان‌سوز ايشان، نه صرفاً کتابي براي عبادت که مانيفستي براي تربيت انسانِ مؤمن، بيدار و مقاوم است. دعاهاي امام، در دل خود، اعتراض به ظلم، دعوت به آزادي، تبيين عدالت، و ترسيم رابطه‌ي درست انسان با خدا و جامعه را جاي داده است. در واقع، امام سجاد (ع) با بياني نرم و روحاني، مفاهيمي را به جامعه تزريق کرد که ستون‌هاي حکومت‌هاي جائر را سست مي‌کرد.

امام سجاد (ع) و مواجهه با اختناق اموي

امام سجاد (ع) در دوراني مي‌زيست که بني‌اميه، پس از قتل امام حسين (ع)، فضاي ترس و ارعاب را در سراسر جهان اسلام حاکم کرده بودند. نام اهل‌بيت (ع) در منابر لعن مي‌شد، و هر نوع ارتباط با آل‌علي، مساوي با مرگ يا زندان بود. اما امام سجاد (ع) در عين تقيه و سکوت ظاهري، در حال تربيت نسل جديدي از ياران اهل‌بيت بود؛ نسل‌هايي چون ابوحمزه ثمالي، سعيد بن جبير، و زُهَري که بعدها در خيزش‌هاي فرهنگي و سياسي نقش‌آفرين شدند.

امام با توزيع دانش ديني، تفسير قرآن، پاسخ به سؤالات عقيدتي و فقهي، و همچنين با پرورش گروهي از راويان حديث و متفکران شيعه، شبکه‌اي آرام اما عميق را براي بقاي مکتب اهل‌بيت تشکيل داد. امام با شيوه‌يي هوشمندانه، همزمان در دو جبهه مي‌جنگيد: يکي در دل مؤمنان، براي بيدار کردن فطرت‌ها؛ و ديگري در برابر دشمنان، براي خنثي‌سازي توطئه‌هاي فکري و سياسي.

شهادت مظلومانه؛ خاموشي جسم، امتداد صدا

سرانجام، دستگاه خلافت تاب نياورد. صداي بلند امام سجاد (ع) در قالب دعا، اشک و تربيت، خطري عظيم براي سلطه‌ي زر و زور به شمار مي‌رفت. به همين دليل، بنا بر نقل‌هاي معتبر، وليد بن عبدالملک يا هشام بن عبدالملک دستور به مسموم کردن ايشان داد. امام در 25 محرم سال 95 هجري قمري، در سن 57 سالگي، در مدينه به شهادت رسيدند. پيکر مطهرش در قبرستان بقيع، کنار امام حسن مجتبي (ع) و امام باقر (ع) به خاک سپرده شد.

بقيع، قرن‌ها است مأمن خاکي مظلوم‌ترين دل‌هاي آسماني است و امام سجاد (ع) همچنان در ميان آن خاک‌ها، يادآور عبوديت، مظلوميت و مقاومت است.

در رابطه با شهادت امام سجاد (ع) امام جمعه قيدار مي‌گويد: يکي از طاغوت‌زده‌ترين دوران تمدني جهان اسلام، دوران نکبت بار حکومت امويان است که اوج اقتدار شيطاني آنها همزمان با عصر ولايت و امامت امام سجاد عليه السلام است که اميرالمؤمنين به مخوف ترين و ظلماني ترين فتنه تعبير مي کنند: «إِنَّ أَخْوَفَ الْفِتَنِ عِنْدِي عَلَيْکُمْ فِتْنَةُ بَنِي أُمَيَّةَ، فَإِنَّهَا فِتْنَةٌ عَمْيَاءُ مُظْلِمَةٌ»

حجت‌الاسلام سيدعلي موسوي عنوان مي‌کند: امام سجاد (ع) در اين دوران پر از خفقان معارف الهي را در قالب دعا بيان فردمودند که صحيفه امام سجاد عليه السلام حاصل آن دعاست.

وي مي‌افزايد: در واقع حماسه حسيني دو مرحله اساسي داشته و دارد؛ مرحله عملياتي‌اش تا عصر روز عاشورا تمام شد؛ و مرحله دوم که مرحله جهاد تبيين و زنده نگه‌داشتن خط فکري عاشورا است که به زعامت امام سجاد عليه السلام و پرچم‌داري حضرت زينب(ع) آغاز شد و تا روز قيامت ادامه دارد. دليل اصلي زنده ماندن، رشد و رواج فرهنگ عاشورا وابسته به پويايي و مانايي همين مرحله دوم يعني جهاد تبيين سجادي و زينبي است.

سخن پاياني اينکه عاشورا تنها به‌واسطه‌ شمشير امام حسين (ع) ماندگار نشد؛ عاشورا زنده ماند، چون زينب کبري (س) آن را روايت کرد، و چون امام سجاد (ع) آن را تبيين و تثبيت کرد. در جهان امروز که حقيقت، بيش از هر زمان ديگري، در معرض تحريف است، الگوي امام سجاد (ع) به ما مي‌آموزد که حتي در سخت‌ترين شرايط، مي‌توان با ابزار انديشه، دعا، تربيت و روشنگري، حق را زنده نگه داشت.