از شهر آينده تا توقف در صحرا و پايان فانتزي‌هاي بن سلمان

اما واقعيت براي سران سعودي تلخ‌تر از تصورات آن‌ها است. کاهش قيمت نفت، کسري بودجه فزاينده و هزينه‌هاي نجومي، اين پروژه‌ها را به باتلاقي از تأخيرها، کاهش مقياس و ورشکستگي مالي کشانده است. پروژه‌هايي مانند «نئوم»، پروژه «درياي سرخ» و «قديه» که با هياهوي رسانه‌اي آغاز شدند، اما اکنون به نماد ناکامي‌هاي مالي و اجرايي تبديل شده‌اند.

در واقع به دليل شرايط حاکم، عربستان اکنون در حال تغيير جهت است، تغييري که عبارت است از کاهش تمرکز بر پروژه‌هاي عظيم و پرزرق‌وبرق مانند شهر نئوم (NEOM) و افزايش سرمايه‌گذاري در حوزه هوش مصنوعي، بازي‌هاي ويديويي و صنايع پيشرفته.

پس از سال‌ها از گذشت انعقاد قراردادهاي کلان، جريان بودجه به سمت پروژه نئوم متوقف شده و در پيش‌نويس بودجه سال 2026 حتي نامي از اين پروژه برده نشده است. طبق برآوردها، در سه فصل اول سال جاري، قراردادهاي ساخت‌وساز براي پروژه‌هاي عظيم در عربستان به ارزش حدود 8 ميليارد دلار امضا شده که تنها حدود 20 ميليون دلار آن به نئوم اختصاص يافته
است.

چرا اين اتفاق افتاده است؟ قيمت نفت در سال جاري بيش از 10 درصد کاهش يافته و فشار نقدينگي در سيستم بانکي عربستان احساس مي‌شود. به همين دليل، صندوق سرمايه‌گذاري دولتي عربستان به دنبال سرمايه‌گذاري در فناوري‌هايي با بازگشت سرمايه سريع‌تر است.

به همين دليل، بودجه‌ها به سمت شرکت «هومين» (Humain)، شاخه هوش مصنوعي متعلق به اين صندوق، و شرکت «الات» (Alat) که مراکز توليد هوشمند را خواهد ساخت، سرازير شده است. از اين پس، اگر پروژه‌اي در عربستان «سودآور» نباشد، کند يا متوقف خواهد شد. اين به معناي جريان سريع‌تر پول به بازارهاي فناوري و همکاري با غول‌هاي سرمايه‌گذاري است.

اين پروژه، که در سال 2017 با تبليغات گسترده رونمايي شد، بخشي کليدي از چشم‌انداز 2030 بود و وعده‌هاي بلند پروازانه‌اي را مي‌داد. اما تا اکتبر 2025، تنها 2.4 کيلومتر از هسته اصلي پروژه ساخته شده و تکميل کامل حالا به 2045 موکول شده، که تأخيري عظيم از برنامه اوليه است. در واقع امروز، زرق‌وبرق اوليه جاي خود را به کاهش مقياس، اخراج‌ها و توقف‌ها داده است.

وزير دارايي عربستان اذعان کرده که کسري بودجه کشور تا سال 2026 تداوم خواهد داشت و بر همين اساس بسياري از طرح‌هاي اقتصادي چند تريليون دلاري را تا پس از 2030 به تعويق انداخته‌اند. او توضيح داده است که براي جلوگيري از فشارهاي تورمي شديد و گلوگاه‌هاي عرضه و تقاضا، برخي پروژه‌ها را سه سال يا حتي تا 2035 عقب کشيده‌اند. اين ترديد قابل درک است، چون هدف‌گذاري صندوق حاکميتي سعودي براي جذب 100 ميليارد دلار سرمايه‌گذاري خارجي نيز با موفقيت فاصله زيادي داشت. (تنها حدود 33 ميليارد دلار تحقق يافت)

نهايتا براي تأمين هزينه‌هاي پرسروصداي اين طرح‌ها، دولت مجبور به گسترش استقراض شده است. صندوق سرمايه‌گذاري سعودي (PIF) ناگزير به فروش سهام آرامکو و انتشار چند سري اوراق قرضه بين‌المللي متوالي روي آورده تا کسري بودجه را پوشش دهد. اين حجم از بدهي‌سازي عملا بيانگر شکست چشم‌انداز 2030 است.

البته، نشانه‌هاي شکست پروژه‌هاي بلند پروازانه بن سلمان بسيار قبل تر آشکار شده بود. بلومبرگ در سال 2023، بر اساس تحقيقات انجام شده به نشانه‌هاي اوليه ناکامي اين پروژه اشاره کرد. تحقيقات بلومبرگ که در جريان آن با 25 پرسنل مصاحبه و 2700 صفحه مقاله داخلي را بررسي کرد، نشان داد که اين پروژه با شکست و تاخير مواجه شده است. بلومبرگ با استناد به منابع نزديک به اين پروژه در مقاله خود درباره کاهش وضعيت طرح The Line (هسته اصلي پروژه نئوم) توسط عربستان سعودي گزارش داد اين پادشاهي در تامين بودجه نئوم (NEOM) به مشکلات جدي مواجه شده است.

در پايان لازم به ذکر است که طرح‌هاي بلندپروازانه محمد بن سلمان، به‌ويژه چشم‌انداز 2030 و پروژه‌هاي عظيم مانند نئوم، خط، پروژه درياي سرخ و قديه، نمونه‌اي بارز از اين واقعيت هستند که پول نفت به‌تنهايي نمي‌تواند توسعه پايدار ايجاد کند.

اين پروژه‌ها، که با هياهوي رسانه‌اي و وعده‌هاي مدرن‌سازي رونمايي شدند، حالا به دليل هزينه‌هاي نجومي، مديريت ضعيف، تأخيرهاي گسترده و عدم جذب سرمايه خارجي، به باتلاقي از شکست‌هاي مالي و اجرايي تبديل شده‌اند. نئوم با هزينه تخميني 1.5 تريليون دلار، کاهش مقياس به 2.4 کيلومتر، و تأخير تا 2045، نمادي از اين ناکامي است. پروژه‌هاي ديگر مانند قديه و درياي سرخ نيز با سرنوشت مشابهي روبه‌رو هستند که براي سران سعودي خبر از اين واقعيت مي‌دهند که تا چند دهه آينده، به جاي پروژه‌هايي همچون نئوم و ...، جذاب ترين جاذبه گردشگري عربستان، قبايل بيابان نشين و شترسواران آن خواهند بود.