ارتشي از پشه‌ها به جنگ ويروس دِنگي مي‌روند!

به گزارش تابناک به نقل از ايسنا؛ ماه گذشته، کارواني از خودرو‌ها از ميان سه شهر در برزيل عبور کرد و ابر‌هايي از پشه‌ها را در هوا رها ساخت. اين حشرات همگي يک سلاح مخفي حمل مي‌کنند و آن باکتري به نام ولباخيا است که شانس انتقال ويروس وحشتناک دنگي به انسان‌ها را پايين مي‌آورد.

اين پشه‌هاي آلوده آخرين سلاح در مبارزه‌ي برزيل با دنگي هستند؛ بيماري که سالانه ميليون‌ها نفر را در اين کشور را مبتلا مي‌کند و مي‌تواند مرگبار باشد. يک کارخانه زيستي که در ماه ژوئيه در شهر کوريتيبا افتتاح شد، توانست در هفته 100 ميليون تخم پشه توليد کند که آن را به بزرگ‌ترين تأسيسات از اين نوع در جهان تبديل مي‌کند. شرکتي که آن را اداره مي‌کند، Wolbito do Brasil، قصد دارد حدود 14 ميليون برزيلي را در سال از طريق پشه‌هاي آلوده به ولباخيا محافظت کند.

اين خبر براي مقام‌هاي بهداشتي برزيل که با تهديد به سرعت رو به رشد دنگي دست‌وپنجه نرم مي‌کنند، بسيار خوشايند خواهد بود. در سال 2024، اين کشور بدترين شيوع خود را تجربه کرد و 6.6 ميليون مورد احتمالي و بيش از 6،300 مرگ مرتبط در آن رخ داد. شيوع امسال، اگرچه کمتر شديد است، اما همچنان يکي از بالاترين‌ها در تاريخ ثبت‌شده است و 1.6 ميليون مورد احتمالي تا کنون به اين ويروس مبتلا شده‌اند و اين مشکل در حال گسترش است. آرژانتين، کلمبيا و پرو نيز در سال 2024 رکورد‌هاي جديدي از شيوع تجربه کردند و در سال‌هاي اخير شاهد افزايش پايدار موارد بوده‌اند. در سراسر آمريکاي لاتين و کارائيب، مرگ‌ومير ناشي از دنگي در سال گذشته به بيش از 8،400 نفر رسيد و رقم جهاني به بيش از 12،000 نفر رسيد که بالاترين ميزان ثبت‌شده براي اين بيماري است.

با گسترده‌تر شدن شيوع‌ها و اضطراري‌تر شدن بحران، روش ولباخيا تنها اميد برزيل نيست. يک واکسن دنگي که به‌طور محلي توليد شده، اکنون در انتظار تأييد سازمان دارويي کشور است، و وزارت بهداشت انتظار دارد که تا سال آينده ده‌ها ميليون دوز از آن را تزريق کند.

اين دو پيشرفت به کشور‌هاي ديگر در منطقه و فراتر از آن اميدي تازه مي‌دهند. دنگي که توسط عواملي، چون تغييرات اقليمي، سازگاري پشه‌ها، تجارت جهاني و جابه‌جايي مردم هدايت مي‌شود، به بحراني در سطح جهان تبديل شده است، به‌طوري که حدود 3.9 ميليارد نفر در معرض خطر ابتلا هستند. برزيل ارتش پشه‌هاي آلوده و يک واکسن را در سال آينده به‌کار مي‌گيرد.

در حال حاضر، تنها يک واکسن اصلي دنگي در جهان استفاده مي‌شود که اودنگا (Qdenga) نام دارد که توسط شرکت داروسازي ژاپني Takeda مجوز گرفته است. اين واکسن در بسياري کشور‌ها از جمله برزيل تأييد شده و برزيل کشوري است که نخستين بار آن را در نظام سلامت عمومي خود گنجاند.

با اين حال، عرضه‌ي وادنگا در برزيل محدود است. اين کشور امسال 9 ميليون دوز از واکسن دو دوزه خريداري کرد که تنها براي واکسيناسيون 4.5 ميليون نفر از جمعيت بيش از 210 ميليوني آن کافي بود. تاکنون، اودنگا به کودکان 10 تا 14 ساله که يکي از گروه‌هايي هستند که بيشتر در معرض بستري شدن پس از ابتلا به دنگي هستند و نيز سالمندان تزريق شده است. ايمني و کارايي آن هنوز در بزرگسالان بالاي 60 سال آزمايش نشده است.

دلايل اصلي براي چنين عرضه‌ي محدودي در برزيل، در دسترس بودن و هزينه است. حتي با اينکه برزيل اودنگا را از Takeda با يکي از ارزان‌ترين قيمت‌ها در جهان يعني حدود 19 دلار آمريکا براي هر دوز گرفته است، اين هزينه همچنان در مقايسه با ديگر واکسن‌ها بالاست؛ و حتي در خوشبينانه‌ترين سناريو، حداکثر تعداد دوز‌هايي که Takeda تا سال 2028 مي‌تواند فراهم کند، 50 ميليون است که براي واکسيناسيون 25 ميليون نفر کافيست. علاوه بر اين، براي افرادي که پيش‌تر دنگي نگرفته‌اند، کارآزمايي‌هاي باليني نشان نداده که اودنگا در آنهاعليه همه‌ي چهار گونه ويروس دنگي مؤثر باشد.

برزيل در تلاش است تا همه‌ي اين محدوديت‌ها را با واکسن تک‌دوزي خود برطرف کند؛ واکسني که در مؤسسه‌ي بوتانتان (Butantan Institute)، يک مرکز پژوهش زيست‌پزشکي عمومي در سائوپائولو، توسعه يافته است. اسپِر کالاس، مدير بوتانتان مي‌گويد: داشتن ظرفيت توليد محلي به ما در تصميم‌گيري‌ها استقلال مي‌دهد. شما مي‌توانيد قيمت‌هايي را اعمال کنيد که مناسب‌تر و قابل جذب‌تر براي يک نظام سلامت عمومي مانند برزيل باشند.

بوتانتان همچنين خوش‌بين است که واکسنش عليه هر چهار شکل دنگي مؤثر باشد. بيماري شديد معمولا زماني رخ مي‌دهد که فرد با سروتيپي متفاوت از اولين عفونت خود آلوده شود. اين بدان معناست که يک واکسن موفق بايد براي هر چهار سروتيپ آنتي‌بادي توليد کند، بدون آن‌که واکنش‌هاي شديد ايجاد کند که اين کار توسعه‌ي واکسن را دشوار مي‌کند.

توسعه‌ي واکسن از اواخر دهه 1990 در مؤسسه ملي سلامت ايالات متحده (NIH) آغاز شد، جايي که دانشمندان ويروس‌هاي دنگي جداشده از بيماران را به سويه‌هاي ضعيف‌شده‌ي واکسني تبديل کردند که مي‌توانستند توليد آنتي‌بادي‌هاي محافظتي را تحريک کنند، بدون آن‌که بيماري ايجاد کنند. در سال 2009، بوتانتان اين پژوهش را ادامه داد و تلاش کرد چالش‌هاي ترکيب چهار سويه در يک واکسن را حل کند.

پس از آزمايش 30 فرمولاسيون، بوتانتان به فرمولي رسيد که در پيشگيري از عفونت‌ها بسيار مؤثر بود، طبق نتايج مقدماتي يک کارآزمايي فاز سوم که بيش از 16 هزار داوطلب در برزيل را شامل مي‌شد. مطالعه گزارش داد که دو سال پس از واکسيناسيون، فرمولاسيون در افرادي که قبلاً دنگي گرفته بودند، 89 درصد مؤثر بود، و در افرادي که هيچ مواجهه‌ي قبلي نداشتند، 74 درصد مؤثر بود.

محدوديت اين آزمايش اين است که فقط در يک کشور انجام شد و بنابراين اين خطر وجود دارد که هر چهار سروتيپ در زمان جمع‌آوري داده‌ها در گردش نبوده باشند.

در واقع، گونه‌هاي 3 و 4 در دوره جمع‌آوري داده‌ها شايع نبودند، اگرچه اکنون در برزيل در گردش هستند. پژوهشگران بوتانتان پيشنهاد مي‌کنند که واکسن عليه گونه‌هاي 3 و 4 نيز مؤثر خواهد بود و به داده‌هاي يک کارآزمايي فاز دوم در 300 بزرگسال اشاره مي‌کنند که نشان داد شرکت‌کنندگان آنتي‌بادي‌هاي خنثي‌کننده براي هر چهار سروتيپ توليد کردند. آن مطالعه ايمني و پاسخ ايمني کوتاه‌مدت را ارزيابي کرد، نه کارايي بلندمدت واکسن در پيشگيري از عفونت‌ها. نتايج کامل کارآزمايي فاز سوم برزيل که داده‌هايي درباره اثربخشي بلندمدت فراهم خواهد کرد هنوز منتشر نشده و در حال داوري همتاست.

واکسن در حال حاضر مراحل مقرراتي کشور را طي مي‌کند؛ و اگرچه هنوز قطعيتي درباره زمان تأييد واکسن وجود ندارد، دولت روي آن حساب کرده است. در فوريه، رئيس‌جمهور اعلام کرد که از سال 2026، وزارت بهداشت سالانه 60 ميليون دوز خريداري خواهد کرد.

براي برآورده کردن اين تقاضا، بوتانتان اکنون در تأسيسات سائوپائولو واکسن را توليد مي‌کند. در محوطه‌ي سرسبز آن، يک ساختمان کامل به توليد دوز‌ها اختصاص داده شده است.

درباره‌اگرچه تلاش‌هاي توليد بوتانتان در ابتدا بر تأمين نياز برزيل به ميليون‌ها دوز متمرکز خواهد بود، انتظار مي‌رود که واکسن به کشور‌هاي ديگر هم برسد. بوتانتان در حال گفت‌و‌گو با شريک توسعه‌اي خود يعني غول داروسازي مرک (Merck) و سازمان بهداشت پان‌آمريکن (PAHO) است تا واکسن را در دسترس ساير کشور‌ها قرار دهد.

در همين حال، مرک در حال توسعه واکسن بالقوه‌اي براي آسياست با فرمولي تقريبا يکسان، که بر پايه دانش توسعه‌يافته توسط بوتانتان بنا شده است. در بيانيه‌اي، شرکت دارويي گفت که بوتانتان داده‌هاي باليني و يافته‌هاي ديگر را به اشتراک مي‌گذارد. در ژوئن، مرک شروع به ثبت‌نام شرکت‌کنندگان براي کارآزمايي فاز سوم خود کرد. تمام داده‌ها، تجربيات و درکي که آنها با واکسن بوتانتان جمع‌آوري کرده‌اند، مفيد خواهند بود.

آلوده کردن پشه‌ها

در حالي که بوتانتان منتظر خبر تاييد واکسن است، روش ولباخيا براي کنترل دنگي شتاب مي‌گيرد. برنامه‌ي جهاني پشه (World Mosquito Program – WMP) که يک گروه غيرانتفاعي از شرکت‌ها است که متعلق به دانشگاه موناش در ملبورن استرالياست، جايي که اين استراتژي توسعه يافت در 14 کشور از جمله ويتنام، اندونزي، مکزيک و کلمبيا فعاليت دارد. اما برزيل در مقياس گسترش آن پيشتاز است.

ورود اين روش به قاره‌ي آمريکا با پژوهشگر برزيلي لوسيانو مورِيرا گره خورده است؛ کسي که اکنون مديرعامل Wolbito do Brasil است. ولباخيا به طور طبيعي در حدود 50 درصد از حشرات وجود دارد، اما در گونه‌ي پشه‌ايکه ناقل اصلي دنگي و بسياري ويروس‌هاي ديگر است، وجود ندارد.

پژوهشگران مي‌دانستند که ولباخيا طول عمر پشه‌ها را کوتاه مي‌کند و انتظار داشتند اين اثر بتواند به جلوگيري از عفونت‌هاي دنگي کمک کند. اما آزمايش‌هايي که در سال 2009 در استراليا انجام دادند نشان داد که اين باکتري همچنين بار ويروسي پشه‌ها و ظرفيت انتقال برخي ويروس‌ها را کاهش مي‌دهد. ديگر آزمايشگاه‌ها هم‌زمان همان را يافتند و نشان دادند که اين يک اثر عمومي است. آنها سپس رويکرد خود را از کوتاه کردن عمر پشه‌ها به مسدود کردن انتقال ويروس تغيير دادند.

هدف از آلوده کردن پشه‌ها با ولباخيا جايگزيني جمعيت‌هاي موجود حشرات است. وقتي نر‌هاي آلوده با ماده‌هاي غيرآلوده جفت‌گيري مي‌کنند، هيچ نسلي به وجود نمي‌آيد. ماده‌هاي آلوده مي‌توانند هم با نر‌هاي آلوده و هم غيرآلوده توليدمثل کنند و باکتري را به نسل بعد منتقل کنند. در طول زمان، اين بدان معناست که جمعيت‌هاي محلي پشه سطوح بالايي از آلودگي به ولباخيا پيدا مي‌کنند، که در نتيجه بايد نرخ‌هاي انتقال دنگي به انسان‌ها را کاهش دهد.

نخستين رهاسازي‌ها در سال‌هاي 2014 و 2015 در توبياکانگا، يک محله کوچک در ريودوژانيرو، و در نيتروي، شهري با حدود 500 هزار نفر جمعيت انجام شد. پروژه‌هاي نمونه اوليه در نيتروي و شهر‌هاي ديگر ادامه يافتند. تا سال 2019، حدود 70 درصد از جمعيت نيتروي در مناطقي زندگي مي‌کردند که پشه‌هاي ولباخيا در آن توزيع شده بودند؛ و نخستين ارزيابي از اثربخشي اين روش نتايج اميدوارکننده‌اي نشان داد. پژوهشگران در سال 2021 گزارش دادند که 69 درصد کاهش در عفونت‌هاي مرتبط با رهاسازي پشه‌هاي ولباخيا وجود داشته است، در مقايسه با منطقه‌ي کنترل که هيچ رهاسازي در آن انجام نشده بود.

يک مطالعه‌ي پيگيري پس از توزيع‌هاي بيشتر در سال‌هاي 2022 و 2023 در مناطق شهري که پيش‌تر پوشش داده نشده بودند، انجام شد. نتايج آن مطالعه که هنوز داوري همتا نشده‌اند کاهش حتي بيشتر، نزديک به 89 درصد در موارد احتمالي، در مقايسه با دوره‌ي 10 ساله پيش از هر گونه رهاسازي پشه را نشان داد.

در سال 2022، وزارت بهداشت تلاش‌ها براي گسترش رهاسازي‌ها به 11 نقطه در سراسر کشور را تأمين مالي کرد. با شروع رهاسازي‌ها در سه نقطه و برنامه‌ريزي سه نقطه‌ي ديگر در ماه‌هاي آينده، برزيل به پشه‌هاي آلوده به ولباخيا بيشتري نياز دارد.

اکنون پژوهشگران نخستين کارآزمايي تصادفي کنترل‌شده اين استراتژي در برزيل را انجام مي‌دهند. اين کارآزمايي برزيلي ممکن است آخرين گام پيش از آن باشد که سازمان جهاني بهداشت توصيه رسمي براي استفاده از ولباخيا به کشور‌ها براي کمک به کنترل دنگي صادر کند.

براي بسياري کشورها، ولباخيا ممکن است سريع‌ترين گزينه براي آغاز پيشگيري از دنگي باشد، به‌جاي آنکه منتظر بمانند تا واکسن توسط نظام‌هاي سلامت عمومي پذيرفته شود. براي مثال، در مالزي، واکسن اودنگا مجاز و در مراکز بهداشت خصوصي در دسترس است. اما به گفته‌ي دکتر اطفال ذوالکفلي اسماعيل، پذيرش آن در نظام سلامت عمومي مالزي مي‌تواند چند سال طول بکشد. در عوض، او مي‌گويد: دولت واقعا پول زيادي در پروژه‌ي ولباخيا سرمايه‌گذاري مي‌کند، که به نظر مي‌رسد در مناطقي که اجرا شده بسيار مؤثر است.

اما همان‌طور که برزيل با پيشبرد همزمان ولباخيا و يک واکسن نشان داده است، استراتژي دوگانه بسيار منطقي است.