چرا ترکيه ميلياردها دلار صرف پروژه‌هاي «تيکا» مي‌کند؟

تيکا در سال 1992 و درست پس از فروپاشي اتحاد شوروي تأسيس شد. آن دوره، ترکيه خود را در برابر يک فرصت تاريخي مي‌ديد: کشورهاي ترک‌زبان آسياي مرکزي و قفقاز به‌تازگي استقلال يافته بودند و آنکارا مي‌توانست با پيوندهاي فرهنگي، زباني و مذهبي جايگاه ويژه‌اي در اين منطقه پيدا کند. تأسيس تيکا در همين چارچوب معنا مي‌يابد. در ابتدا مأموريت اين نهاد تمرکز بر انتقال دانش فني، توسعه آموزش و اجراي پروژه‌هاي بازسازي بود. اما به‌تدريج، دامنه فعاليت‌هايش به مناطق ديگر از جمله بالکان، آفريقا و خاورميانه نيز گسترش يافت با روي کار آمدن حزب عدالت و توسعه در اوايل قرن بيست و يکم و تغيير رويکرد در سياست خارجي ترکيه، تيکا با تاسيس دفاتر در مناطق مختلف همچون غرب آسيا، آفريقا و بالکان، نقش خود را به عنوان يک بازيگر کليدي در اجراي سياست خارجي ترکيه گسترش داد. از مهم‌ترين حوزه‌هاي فعاليت تيکا مي‌توان به موارد زير اشاره کرد.

پروژه‌ها و فعاليت‌هاي رسمي

تيکا تا امروز هزاران پروژه در حوزه‌هاي آموزشي، بهداشتي، فرهنگي و زيربنايي اجرا کرده است. برخي نمونه‌ها عبارت‌اند از:

آموزشي: تأسيس يا بازسازي مدارس و دانشگاه‌ها در آسياي ميانه، از جمله دانشگاه احمد يسوي در قزاقستان که با مشارکت تيکا توسعه يافت. همچنين کمک به آموزش زبان ترکي در برخي کشورهاي آفريقايي و بالکاني.

بهداشتي: ساخت و تجهيز بيمارستان‌ها و مراکز درماني، از جمله بازسازي بيمارستان‌ها در سومالي و سودان، و پروژه‌هاي بهداشتي در افغانستان.

فرهنگي: مرمت بناهاي تاريخي عثماني در بالکان (مانند مساجد و کاروانسراها در بوسني و آلباني) و پروژه‌هاي مشابه در فلسطين.

زيربنايي: اجراي طرح‌هاي آبرساني و کشاورزي در کشورهاي آفريقايي، که در ظاهر اهداف توسعه‌اي داشته‌اند.

اين فعاليت‌ها به‌ظاهر در چارچوب کمک‌هاي بشردوستانه تعريف مي‌شوند و تصويري مثبت از ترکيه به‌عنوان يک «اهداکننده مسئول» در سطح بين‌المللي مي‌سازند.

اهداف واقعي و پشت پرده

اما هدف فعاليت‌هاي تيکا فراتر از کمک‌هاي صرف توسعه‌اي است. دست‌کم چهار هدف کليدي در پس گسترش فعاليت‌هاي اين نهاد قابل مشاهده است:

نفوذ فرهنگي و زباني: تيکا بستر گسترش زبان ترکي، آموزش تاريخ مشترک و بازتوليد هويت «جهان ترک» است. از طريق برنامه‌هاي آموزشي و فرهنگي، ترکيه تلاش مي‌کند نسل جديدي از نخبگان در آسياي ميانه و بالکان تربيت کند که نگاه مثبتي به آنکارا دارند.

ژئوپليتيک و امنيتي: حضور تيکا در کشورهايي مانند افغانستان يا سومالي فقط به‌خاطر کمک‌هاي انساني نيست؛ اين فعاليت‌ها به ترکيه امکان مي‌دهد جاي پاي خود را در مناطق حساس امنيتي تقويت کند.

اقتصادي: پروژه‌هاي زيربنايي و آموزشي تيکا غالباً با بازکردن مسير براي شرکت‌هاي ترک در بازارهاي خارجي همراه مي‌شود. مثلاً پس از پروژه‌هاي آبرساني يا کشاورزي، معمولاً شرکت‌هاي خصوصي ترک در همان مناطق وارد فعاليت مي‌شوند.

هويت‌سازي و نفوذ در جهان اسلام: ترکيه از طريق تيکا نه‌تنها در کشورهاي ترک‌زبان، بلکه در آفريقا و خاورميانه نيز خود را به‌عنوان رهبر بالقوه جهان اسلام معرفي مي‌کند.

برندسازي ملي (Nation Branding):مطالعات نشان مي‌دهند که فعاليت‌هاي تيکا بخش مهمي از استراتژي ترکيه براي بهبود تصوير کشور در سطح جهاني هستند آنچه به نام «برندسازي ملي» (nation branding) شناخته مي‌شود. بودجه کمک‌هاي تيکا از حدود 1.2 ميليارد دلار در سال 2011 به بيش از 8.14 ميليارد دلار در سال‌هاي اخير رسيده است

نمونه‌هاي شاخص اهداف پنهان

در بالکان، مرمت گسترده آثار عثماني توسط تيکا در کنار ساخت مساجد جديد، بيش از آنکه صرفاً فرهنگي باشد، نوعي بازتوليد ميراث امپراتوري عثماني است.

در آفريقا، حضور پررنگ تيکا در سومالي و سودان نشان‌دهنده پيوند پروژه‌هاي بشردوستانه با منافع ژئوپليتيک ترکيه در شاخ آفريقا و درياي سرخ است.

در آسياي مرکزي، کمک‌هاي آموزشي و بورسيه‌هاي دانشگاهي تيکا براي دانشجويان قزاق، قرقيز و ترکمن، در عمل شبکه‌اي از نخبگان طرفدار ترکيه را شکل مي‌دهد.

ابزار نفوذ نرم

تيکا در ظاهر يک نهاد توسعه‌اي است، اما واقعيت اين است که اين سازمان بيش از هر چيز ابزار نفوذ نرم و ديپلماسي عمومي ترکيه محسوب مي‌شود. پروژه‌هاي آموزشي، بهداشتي و فرهنگي آن بدون شک در بهبود شرايط برخي جوامع نقش داشته‌اند، اما در سطح کلان، مأموريت اصلي تيکا باز کردن درهاي نفوذ ترکيه در مناطق حساس ژئوپليتيک و تقويت جايگاه جهاني آنکارا است. بنابراين، تيکا را بايد نه فقط يک آژانس کمک‌رساني، بلکه بازوي ديپلماتيک-فرهنگي سياست خارجي ترکيه دانست.