چرا باکو «کريدور زنگزور» را دوباره مطرح کرده است؟

به گزارش تابناک، «امواج مديا» در مقاله‌اي به بررسي تحولات سوريه و تاثيرات آن بر قفقاز جنوبي پرداخته است.

تسلط هيئت تحرير الشام (HTS) در سوريه نگراني‌ها را درباره اين که جاه‌طلبي‌هاي ترکيه فراتر از کشور‌هاي عربي، و به‌ويژه به قفقاز جنوبي، گسترش مي‌يابد، تشديد کرده است.

با توجه به اينکه بازيگران کليدي در سوريه—ايران، روسيه و ترکيه—در اين منطقه نيز فعال هستند، خطر افزايش رقابت آنها تا حد رويارويي آشکار رو به افزايش است.

از ديدگاه ايران، نگراني اصلي احتمال حمله غافلگيرکننده جمهوري آذربايجان، با حمايت ترکيه، به استان سيونيک در جنوب ارمنستان براي ايجاد کريدور مناقشه‌برانگيز زنگزور است.

اين پروژه ترانزيتي، که تهران به‌شدت با آن مخالف است، مرز زميني ايران و ارمنستان را قطع کرده و ارتباط بين جمهوري آذربايجان و منطقه خودمختار نخجوان و همچنين ترکيه را برقرار مي‌کند. در شرايطي که خطوط تأمين ايران به شرکاي خود در شام تحت تهديد قرار دارد، ايجاد کريدور زنگزور مي‌تواند نقش جمهوري اسلامي را در قفقاز جنوبي به حاشيه براند.

کريدور زنگزور

طرح جمهوري آذربايجان براي ايجاد يک مسير مستقيم به ترکيه، تنش‌هايي را با ارمنستان و ايران برانگيخته است، چراکه اين دو کشور معتقدند اين مسير، مرز زميني آنها را قطع خواهد کرد. اين پروژه همچنين باعث تقابل آنکارا و تهران شده است.

اگرچه مقامات جمهوري آذربايجان تلاش مي‌کنند اهميت مرز‌هاي ارمنستان براي ايران را کم‌اهميت جلوه دهند، اما واقعيت‌هاي ميداني تصوير متفاوتي را نشان مي‌دهند. گزارش‌ها حاکي از آن است که آنکارا و باکو از هم‌اکنون موانعي براي کاميون‌هاي ايراني که از خاک آنها عبور مي‌کنند، ايجاد کرده‌اند.

در واکنش به اقدام تهران براي مقابله با قاچاق سوخت—که طي آن کاميون‌هاي خارجي ملزم به پرداخت عوارض گمرکي معادل ارزش سوخت موجود در مخازن خود شدند—ترکيه در دسامبر 2024 ماليات سنگيني بر سوخت کاميون‌هاي ايراني اعمال
کرد.

هم‌زمان، گزارش‌هايي از بسته شدن گذرگاه‌هاي مرزي آستارا (ايران-جمهوري آذربايجان) و پل‌دشت (ايران-نخجوان) بر روي کاميون‌هاي ايراني از سوي جمهوري آذربايجان منتشر شده است.

اين فشار‌ها نشان‌دهنده مخاطرات گسترده‌تري براي تهران است. در صورت تحقق کريدور زنگزور، مسير‌هاي ترانزيتي ايران به اروپا و روسيه از طريق قفقاز، به‌طور کامل وابسته به حسن نيت اتحاد جمهوري آذربايجان و ترکيه خواهد شد.

تلاش مجدد براي کريدور زنگزور

اگرچه باکو رسماً مطالبه کريدور زنگزور را از مذاکرات صلح با ارمنستان کنار گذاشته است، اما همچنان اين پروژه را دنبال مي‌کند. اندکي پس از حمله سريع جمهوري آذربايجان براي تصرف کامل قره‌باغ در سپتامبر 2023، به نظر مي‌رسيد که پروژه زنگزور از دستور کار خارج شده باشد، چراکه کار بر روي مسير جايگزيني آغاز شد. کريدور ارس که از خاک ايران عبور مي‌کند، به‌گونه‌اي طراحي شده است که ارتباط ميان ارمنستان و ايران را حفظ کند و از قطع شدن آن جلوگيري نمايد.

کريدور پيشنهادي ارس

در رقابت با کريدور زنگزور، جمهوري آذربايجان و ايران قصد دارند جاده و راه‌آهني را از طريق خاک ايران به منطقه خودمختار نخجوان ايجاد کنند. اين مسير، خط ريلي قديمي دوران شوروي را که از گذرگاه مرزي جلفا (ايران) - جلفا (نخجوان) عبور مي‌کرد، احيا خواهد کرد.

بااين‌حال، الهام علي‌اف، رئيس جمهوري آذربايجان، در مصاحبه‌اي ماه گذشته لحن تندتري اتخاذ کرد و تغييرات اساسي در مواضع خود نشان داد. او اعلام کرد: «کريدور زنگزور بايد و قطعاً باز خواهد شد. هرچه ارمنستان زودتر اين موضوع را درک کند، بهتر است.» علي‌اف همچنين هشدار داد که ايروان نبايد «به‌عنوان يک مانع جغرافيايي ميان ترکيه و (جمهوري) آذربايجان عمل کند.» در همين حال، مقامات ترکيه بار ديگر بر لزوم گشايش اين کريدور تأکيد کرده‌اند.

معماري امنيتي شکننده ارمنستان پس از شکست در جنگ 2020 با جمهوري آذربايجان بر سر قره‌باغ، احتمال مقاومت مستقل اين کشور در برابر يک حمله ديگر از سوي باکو را کاهش داده است. در سال 2022، جمهوري آذربايجان حملاتي را به جنوب شرقي ارمنستان انجام داد، مناطقي را تصرف کرد و ايروان را متهم کرد که توافقات را تغيير داده و مانع از بازگشايي مسير‌هاي ارتباطي و حمل‌ونقل شده است.

در پي موضع‌گيري ايران، فرانسه نيز با تأسيس کنسولگري در استان سيونيک واکنش نشان داد، درحالي‌که اتحاديه اروپا با اعزام هيئت نظارت غيرنظامي (EUMA) به سکونت‌گاه‌هاي ارمنستان در امتداد مرز جمهوري آذربايجان، وضعيت امنيتي شکننده اين منطقه را تأييد کرد. تهران همچنين در سال‌هاي 2021 و 2022 رزمايش‌هاي نظامي متعددي را در نزديکي مرز‌هاي شمالي خود برگزار کرد که به‌عنوان اقدامي بازدارنده در برابر جاه‌طلبي‌هاي باکو براي دستيابي به اهدافش از طريق نيروي نظامي محسوب مي‌شد.

اکنون به نظر مي‌رسد که جمهوري آذربايجان در حال بازنگري در رويکرد خود است و از تغييرات ژئوپليتيکي ناشي از جنگ روسيه در اوکراين، تغييرات در دولت آمريکا و عقب‌نشيني‌هاي ايران در برابر دستاورد‌هاي ترکيه در منطقه بهره‌برداري مي‌کند. همچنين گزارش‌ها حاکي از آن است که باکو به ميانجي‌گري ميان شرکاي اسرائيلي و ترکيه‌اي خود روي آورده است، اقدامي که موقعيت آن را در برابر تهران تقويت مي‌کند. در همين حال، اروپا که دچار تفرقه و فاصله‌گرفتن از تحولات منطقه شده، قادر به تدوين يک استراتژي منسجم براي دفاع معنادار از ايروان نيست.

هم‌زمان، الهام علي‌اف خواسته‌هاي خود را تشديد کرده و خواستار پايان همکاري دفاعي ارمنستان با شرکاي خود، ازجمله فرانسه و هند، شده است. اين تحولات در شرايطي رخ مي‌دهد که رئيس‌جمهور آذربايجان ظاهراً بر اين باور است که يک دولت انزواگراي دونالد ترامپ مي‌تواند شرايط مساعدي را براي پيشبرد جاه‌طلبي‌هاي منطقه‌اي باکو فراهم کند.

در غياب حمايت خارجي کافي، اين عوامل ممکن است ايروان را به سمت پذيرش برخي از مطالبات باکو سوق دهد تا از تهديد قريب‌الوقوع يک تهاجم نظامي—ازجمله تحقق کريدور زنگزور—در امان بماند.

چالش‌هاي استراتژيک ايران

ايران که از پيش با مجموعه‌اي از چالش‌ها در قفقاز جنوبي مواجه است، اکنون با پيچيدگي‌هاي بيشتري به‌دليل هم‌پوشاني منافع روسيه با جمهوري آذربايجان و ترکيه روبه‌رو شده است. مسکو کريدور زنگزور را به‌عنوان يک مسير ترانزيتي جديد به ترکيه و فرصتي بالقوه براي تضعيف نفوذ غرب در منطقه مي‌بيند.

با استناد به توافق سه‌جانبه‌اي که در نوامبر 2020 ميان ارمنستان و جمهوري آذربايجان امضا شد، روسيه بر اين باور است که اين کريدور مناقشه‌برانگيز بايد تحت کنترل نيرو‌هاي روسي قرار گيرد. ايران به‌شدت با گشايش پروژه زنگزور مخالفت کرده و عباس عراقچي، وزير امور خارجه ايران، در پاييز گذشته اعلام کرد که هرگونه تهديد عليه تماميت ارضي همسايگان ايران يا تغيير مرز‌هاي آنها «کاملاً غيرقابل‌قبول» است.

با اين حال، مسکو در چارچوب پيمان مشارکت جامع استراتژيک خود با تهران از تبليغ آشکار اين کريدور کاسته، اما هيچ مخالفتي با تلاش‌هاي ائتلاف آنکارا-باکو براي پيشبرد اين پروژه ندارد.

پس از جنگ 2020 بر سر قره‌باغ، ايران رويکردي مبتني بر امنيت در قبال قفقاز جنوبي اتخاذ کرد که ناشي از نگراني نسبت به جاه‌طلبي‌هاي جمهوري آذربايجان و ترکيه و همچنين حضور فزاينده اسرائيل در نزديکي مرز شمال‌غربي ايران بود. در آن زمان، سپاه پاسداران انقلاب اسلامي (IRGC) نقش برجسته‌تري در تعيين سياست‌هاي منطقه‌اي ايران ايفا کرد و اغلب وزارت امور خارجه را تحت‌الشعاع قرار داد. با اين حال، از سال 2023، گفت‌و‌گو‌هاي سطح بالا و همکاري در پروژه‌هاي اقتصادي جديد، روابط ميان جمهوري آذربايجان و ايران را دوباره تقويت کرده است.

با اين‌حال، تهران به‌طور جدي آگاه است که تحقق کريدور زنگزور مي‌تواند دستاورد‌هاي استراتژيک آن، به‌ويژه کريدور ارس، را تضعيف کند. چنين تحولي همچنين ممکن است تهديدي براي کريدور حمل‌ونقل و ترانزيت بين‌المللي خليج فارس-درياي سياه (ITC) باشد، که يک مسير کليدي چندمنظوره است که ايران را به ارمنستان، گرجستان و در نهايت اروپا از طريق درياي سياه متصل مي‌کند. اين کريدور، که از آناتولي ترکيه عبور نمي‌کند، به ايران مسير جايگزيني به بازار‌هاي اروپايي مي‌دهد و اين امکان را فراهم مي‌کند که از ترانزيت کالا‌هاي صادراتي هند به اروپا که از خاک ايران عبور مي‌کنند، درآمد کسب کند.

براي جلوگيري از تکرار وضعيتي مشابه آنچه در سوريه با سقوط ناگهاني نظام اسد مواجه شد، ايران از پيش، کانال‌هاي ديپلماتيک خود را فعال کرده است. علي‌اکبر احمديان، دبير شوراي عالي امنيت ملي ايران، ماه گذشته پس از سفري به جمهوري آذربايجان، به ارمنستان نيز سفر کرد. ديدار احمديان با علي‌اف يک روز پس از آن انجام شد که رئيس‌جمهور آذربايجان تهديدات خود مبني بر فعال‌سازي اجباري کريدور زنگزور را دوباره تکرار کرد.

در جريان سفر خود، احمديان مخالفت ايران با هرگونه «تغييرات ژئوپليتيکي در منطقه» را تأکيد کرد و تأکيد نمود که «هيچ چيزي نمي‌تواند ارتباطات قوي ميان ارمنستان و ايران را تضعيف يا تغيير دهد.» همچنين، تهران و ايروان در حال کار بر روي يک سند شراکت استراتژيک جامع هستند.

در جريان رزمايش‌هاي نظامي 2022 و در حالي که تنش‌ها با باکو افزايش يافته بود، سپاه پاسداران انقلاب اسلامي (IRGC) عبور از رود ارس در مرز ايران و ارمنستان را شبيه‌سازي کرد و آمادگي خود را براي استقرار نيرو‌ها در سيونيک به‌منظور واکنش به يک حمله احتمالي جمهوري آذربايجان نشان داد. با اين حال، حدود دو سال بعد، هنوز مشخص نيست که آيا تهران آماده است تا به‌طور نظامي از ايروان دفاع کند يا خير.

آنچه مسلم به نظر مي‌رسد اين است که وضعيت شکننده همزيستي بين جمهوري آذربايجان و ايران به‌طور پيوسته در حال فروپاشي است، که دو همسايه را دوباره به مسير برخورد مي‌اندازد. سال 2025 به نظر مي‌رسد سال چالش‌برانگيزي براي تهران باشد، زيرا ايران در تلاش است تا منافع خود را در قفقاز جنوبي در شرايط دشوار در خاورميانه حفظ کند.