عمليات پيچيده نارنيا براي ترور مغز‌هاي هسته‌اي ايران

يازده روز بعد و تنها چند ساعت پيش از اجراي آتش‌بس ميان ايران و اسرائيل با وساطت آمريکا و قطر، دانشمند ديگري به نام سيد [محمدرضا]صديقي صابر در شمال ايران هدف قرار گرفت و ترور شد. او چند هفته پيش به خاطر فعاليت‌هاي مرتبط با سلاح هسته‌اي از سوي آمريکا تحريم شده بود.

اين مجموعه حملات به قدري غيرمنتظره و پيچيده بود که حتي طراحان آن را «عمليات نارنيا» ناميدند؛ برگرفته از سري داستان‌هاي فانتزي سي. اس. لوئيس.

به نوشته وال اسريت ژورنال، اين ترور‌ها اوج 15 سال تلاش براي حذف يکي از ارزشمندترين دارايي‌هاي ايران بود: حلقه کليدي دانشمنداني که تا سال 2003 روي يک برنامه مخفي سلاح هسته‌اي کار کرده بودند و از آن زمان زير نظر دقيق اسرائيل بودند.

در حالي که آمريکا و اسرائيل هنوز مشغول ارزيابي ميزان آسيب حملات به سايت‌هاي هسته‌اي ايران هستند، نخست‌وزير اسرائيل، بنيامين نتانياهو، مدعي شده که اين ترور‌ها برنامه هسته‌اي ايران را سال‌ها عقب انداخته است.

کارشناسان و مقام‌هاي اطلاعاتي و امنيتي مي‌گويند اين حملات، ضربه‌اي سنگين به توان فني ايران براي دستيابي سريع به بمب هسته‌اي وارد کرده است. اغلب قربانيان، که تا زمان آتش‌بس به دست‌کم 11 نفر رسيده بودند، مستقيماً تجربه عملي در آزمايش و ساخت قطعات کليدي مانند سيستم‌هاي انفجار، مواد منفجره و منابع نوتروني داشتند؛ يعني همان عناصري که براي آغاز واکنش زنجيره‌اي در سلاح اتمي ضروري است.

اريک بروئر، مدير سابق امنيت ملي آمريکا در حوزه مقابله با اشاعه تسليحات هسته‌اي، ادعا کرده است که «وقتي در ميانه تلاشي براي ساخت بمب قرار داريد يا اين گزينه را به عنوان هدفي نزديک مي‌بينيد، از دست دادن اين تخصص به‌طور جدي تأثيرگذار خواهد بود.»

با اين حال، ايران بخشي از اين دانش را به نسل جديد دانشمندان منتقل کرده است و مي‌گويد برنامه هسته‌اي‌اش صرفا اهداف صلح‌آميز دارد.

بازي دوگانه دانش

آژانس بين‌المللي انرژي اتمي تاييد کرده که ايران تا سال 2003 پروژه‌اي با ماهيت نظامي، موسوم به پروژه آماد، داشته است. مقام‌هاي اسرائيلي و غربي، اما معتقدند کار روي سلاح هسته‌اي به شکل پراکنده ادامه يافته و ايران تنها چند ماه تا توليد بمب فاصله دارد. بخش عمده اين فعاليت‌ها در قالب پژوهش و مدل‌سازي رايانه‌اي انجام مي‌شود؛ فعاليت‌هايي که هميشه مي‌توانند با پوشش اهداف متعارف نظامي توجيه شوند.

يک هفته پس از حملات سيزدهم ژوئن، اسرائيل با استفاده از پهپاد، دانشمند ديگري را در تهران ترور کرد. هويت او اعلام نشده است. اسرائيل همچنين مقر اصلي سازمان پژوهش و نوآوري دفاعي (SPND)، جانشين پروژه آماد، را هدف بمباران قرار داد.

اين نخستين بار بود که از سال 2020 تاکنون، دانشمندان هسته‌اي ايران هدف مستقيم حمله قرار گرفتند. آخرين بار، محسن فخري‌زاده با سلاح کنترل از راه دور و در حوالي تهران ترور شد. اسرائيل تاکنون نقش خود را در ترور پنج دانشمند هسته‌اي ايران در فاصله 2010 تا 2020 نه تاييد و نه تکذيب کرده است.

در مراسم خاکسپاري دانشمندان و ديگر چهره‌هاي شاخص که طي درگيري‌ها ترور شدند، هزاران نفر شرکت کردند و برخي تابوت‌ها هم حامل اعضاي خانواده دانشمندان بودند. اسرائيل درباره کشته شدن اعضاي خانواده دانشمندان اظهار نظري نکرده است.

اسامي کليدي

در ميان مهم‌ترين هدف‌ها، فريدون عباسي‌دواني، رئيس پيشين سازمان انرژي اتمي ايران و از پايه‌گذاران برنامه هسته‌اي با کاربرد نظامي قرار داشت. به گفته رئيس موسسه علوم و امنيت بين‌الملل، فريدون عباسي‌دواني مديريت پروژه آماد را بر عهده داشت و تمرکز علمي‌اش بر توسعه منابع نوتروني بود؛ منابعي که براي آغاز واکنش زنجيره‌اي در هسته سلاح لازم است.

فريدون عباسي سال 2010 از يک سوءقصد با بمب کارگذاري شده در خودرو جان سالم به در برد؛ همان روز که يکي ديگر از دانشمندان هسته‌اي ترور شد. او اخيراً در مصاحبه‌اي تلويزيوني گفته است: «اگر به من دستور ساخت بمب بدهند، آن را مي‌سازم.»

محمدمهدي طهرانچي، يکي ديگر از افراد ترور شده، مسئول يک واحد زير نظر فخري‌زاده بود که بر مواد منفجره با کاربرد هسته‌اي کار مي‌کرد. او بعد‌ها استاد فيزيک دانشگاه شهيد بهشتي شد؛ جايي که بسياري از دانشمندان هسته‌اي، از جمله فريدون عباسي، حضور داشتند.

سيد [محمدرضا]صديقي صابر، از آخرين هدف‌ها، رئيس گروه کليدي شهيد کريمي بود که پروژه‌هاي انفجاري برنامه SPND را مديريت مي‌کرد. وزارت خزانه‌داري آمريکا او را متهم کرده بود که در پروژه‌هايي با کاربرد بالقوه در توليد سلاح هسته‌اي نقش داشته است.

فريدون عباسي و طهرانچي، مانند ساير دانشمندان مرتبط با برنامه هسته‌اي، همگي از سوي آمريکا تحريم شده بودند. حتي دانشگاه شهيد بهشتي نيز در فهرست تحريم‌ها قرار گرفت.

اندريا استريکِر، پژوهشگر انديشکده دفاع از دموکراسي‌ها، مي‌گويد هدف قرار دادن دانشمندان، «ضربه‌اي به مغز متفکران برنامه هسته‌اي» ايران وارد کرده و توان فني کشور براي استفاده از تجارب خاص در توليد قطعات سلاح را تضعيف کرده است.

ميراثي که همچنان ادامه دارد

با وجود اين ضربات، ايران ساختار پيچيده‌اي براي حفظ و گسترش تخصص هسته‌اي خود ايجاد کرده است. اين سازوکار به ايران امکان داده حتي پس از ترور دانشمندان کليدي، برنامه هسته‌اي را به پيش ببرد.

ايران سال‌هاست آرشيوي از تمامي دستاورد‌ها و برنامه‌هاي پيشين و آتي خود نگه داشته؛ آرشيوي که در سال 2018 توسط نيرو‌هاي ويژه اسرائيلي کشف و ضبط شد. تجهيزات هسته‌اي قديمي، حتي اورانيوم غني‌سازي‌شده اعلام‌نشده، نيز نزديک همان آرشيو نگهداري مي‌شد که بعدا پراکنده شد و آژانس انرژي اتمي هنوز در جست‌وجوي سرنوشت آن است.

دانشگاه‌هايي، چون شهيد بهشتي، شريف و مالک اشتر در بيست سال گذشته به مراکز تربيت و انتقال دانش هسته‌اي تبديل شده‌اند. در اين دانشگاه‌ها، دانشمندان برجسته در پژوهش‌ها و آزمايش‌هاي خود، دانشجويان جوان را به همکاري مي‌گيرند و بدين ترتيب تخصص هسته‌اي را به نسل بعدي منتقل مي‌کنند. دو نفر از دانشمندان ترور شده در حملات اخير، احمدرضا ذوالفقاري و عبدالحميد منوچهر، در ژوئن 2024 مقاله‌اي منتشر کردند که در آن با مدل‌سازي رايانه‌اي پيشرفته، رفتار منابع نوتروني در واکنش زنجيره‌اي را بررسي کرده بودند؛ دانشي که هم مي‌تواند کاربرد غيرنظامي و هم کاربرد در تسليحات هسته‌اي داشته باشد. به گفته تحليلگران امنيتي، «استادان هستند که دانشمندان جوان را به قلب برنامه هسته‌اي ايران هدايت مي‌کنند و اين روند متوقف نمي‌شود.»

منبع: روزنامه شرق