زنگِ زور در درس پرمخاطره تاريخ قفقاز

مقدمه 

منطقه قفقاز به دليل موقعيت استراتژيک خود، همواره صحنه رقابت و دست-اندازيهاي قدرت‌هاي منطقه‌اي و فرامنطقه‌اي بوده است. بعد از عهدنامه‌هاي گستان و ترکمنچاي و استيلاي روسيه تزاري و سپس حکومت کمونيستي شوروي سابق بر قفقاز شايد به ظاهر رقابتها و تداخل منافع بازيگران فرامنطقه‌اي در قفقاز کمرنگ شد، اما با فروپاشي شوروي سابق که به زعم بسياري از کارشناسان به نوعي حاصل همان رقابتها و دست‌اندازيهاي غرب ليبراليست بود، رقابتها براي نفوذ در اين منطقه شدت يافت. برآيند اين رقابتها را از لحظه فروپاشي شوروي سابق در صحنه به صحنه تحولات منطقه اعم از جابجايي قدرت در گرجستان، تحولات و کشمکشهاي ارمنستان و رخدادهاي جمهوري آذربايجان و جنگهاي اول  و دوم قره‌باغ و . . . مي‌توان به وضوح مشاهده کرد. اما بي‌گمان طرح «دالان زنگزور» (يا کريدور ترامپ) که طي سالهاي اخير مطرح و اخيرا با امضا توافق واشنگتن وارد مرحله جديدي شده است، به عنوان چالش‌برانگيزترين موضوع ژئوپليتيکي اين منطقه تلقي مي‌گردد.

اين طرح که به ظاهر با هدف ايجاد يک مسير ارتباطي از جمهوري آذربايجان به نخجوان از طريق خاک ارمنستان مطرح شده، نه تنها پيامدهاي اقتصادي و ترانزيتي سنگيني را در بر مي‌گيرد، بلکه تبعات عميق امنيتي و ژئوپليتيکي براي کشورهاي منطقه به همراه دارد و مي‌تواند موازنه امنيتي قفقاز جنوبي را به‌طور بنيادين و به شکلي مخاطره‌آميز دچار چالش کند. اين مقاله با لحاظ حساسيتهاي مرتبط با اين طرح و  با نگاهي تاريخي-تحليلي، به بررسي ابعاد زير مي‌پردازد: 

- مخاطرات ژئوپليتيکي دالان زنگزور و رقابت کريدورهاي منطقه‌اي. 

- نقش مخرب رژيم صهيونيستي و ملاحظات امنيتي ايران.

- مخاطرات مرتبط با بي‌فرهنگي‌ها و فسادهاي ‌اخلاقي آمريکائيها.

1. دالان زنگزور: طرحي با ابعاد چندلايه

1-1. موقعيت جغرافيايي و تاريخي

- استان سيونيک (زنگزور تاريخي) در جنوب ارمنستان، تنها مرز مستقيم اين کشور با ايران است. اين منطقه در طول تاريخ شاهد تنش‌هاي مرزي بين امپراتوري‌هاي روسيه، عثماني و ايران بوده است. 

- پس از جنگ دوم قره‌باغ (2020)، آذربايجان بر بخش‌هايي از زنگزور ادعاي مالکيت کرد، اما کنترل آن همچنان در دست ارمنستان است. 

1-2. اهداف اقتصادي، رقابت کريدورها و نقاط ضعف

- حاميان طرح (آذربايجان و ترکيه) ادعا مي‌کنند اين دالان کريدور ترانزيتي «شرق-غرب» (اروپا-آسياي ميانه) را تکميل مي‌کند و هزينه‌هاي حمل‌ونقل را کاهش داده و به توسعه اقتصادي منطقه کمک مي‌کند. در حاليکه تحليل‌گران مسائل اقتصادي با توجه به حساسيتهاي موجود در روابط کشورهاي منطقه و در عين حال ملاحظات حاکميتي آنها با ديدي واقع‌بينانه‌تر نقاط ضعف قابل توجهي را در ارتباط با اين طرح مطرح مي‌کنند. يکي از اين موارد بحث رقابت با کريدور شمال-جنوب INSTC) )2  است که مورد حمايت ايران و روسيه مي‌باشد و در مقايسه با دالان موسوم به زنگزور از مزيت‌هاي بالقوه‌اي هم در بخش اقتصادي و هم در مباحث امنيتي برخوردار است.

در عين حال نبايد از وابستگي بيش از حد آذربايجان به ترکيه در اين خصوص غافل بود. اين پروژه مي‌تواند وابستگي باکو به آنکارا را در ابعاد اقتصادي، امنيتي و استراتژيک افزايش دهد. در بخش اقتصادي بايد توجه داشت که اين مسير جايگزين کريدور ايران (از طريق جلفا) و کريدور روسيه (از طريق گرجستان) مي‌شود و آذربايجان را بيش از حد به زيرساخت‌هاي ترکيه وابسته مي‌کند.  و در عين حال ترکيه مي‌تواند با کنترل اين مسير، جريان کالا، انرژي و سرمايه جمهوري آذربايجان را تحت سيطره و تأثير خود قرار دهد.  همچنين موضوع انحصار ترکيه بر صادرات انرژي جمهوري آذربايجان نيز بحثي بسيار جدي در اين خصوص است. در حال حاضر، خطوط لوله TANAP 3 و BTC (باکو-تفليس-جيهان) گاز و نفت آذربايجان را از طريق ترکيه به اروپا مي‌رسانند.  دالان زنگزور مي‌تواند حلقه مکمل اين شبکه باشد و ترکيه را به هاب انرژتيک غيرقابل جايگزين براي جمهوري آذربايجان تبديل کند که در بلند مدت خوشايند مردم اين کشور و حتي هيئت حاکمه آن نخواهد بود. در صورت اختلافات احتمالي بين دو کشور که در اصول روابط بين‌الملل امري ناگزير است، ترکيه مي‌تواند از اين اهرم براي فشار اقتصادي استفاده کند. در عين حال از نظر امنيتي و نظامي نيز وابستگي امنيتي آذربايجان به ترکيه به سطح جديدي ارتقا پيدا مي‌کند و استقلال عمل نظامي باکو کاهش پيدا مي‌کند. زيرا احتمالاً براي حفاظت از اين کريدور، هم ترکيه و هم امريکا نيروهاي امنيتي يا نظارتي مستقر خواهند کرد (مانند مدل موجود در قره‌باغ). که اين موضوع نيز خواه ناخواه باعث مي‌شود آذربايجان در حوزه امنيتي نيز به ترکيه وابسته‌تر شود. همچنين ترکيه ممکن است به موازات امريکا تجهيزات و سيستم‌هاي نظارتي پيشرفته را در اين مسير نصب کند (مانند سيستم‌هاي راداري و پهپادي). که اين هم به معناي آن خواهد بود که جمهوري آذربايجان براي حفظ امنيت دالان، نيازمند پشتيباني لجستيکي و اطلاعاتي ديگران از جمله ترکيه خواهد بود. بي‌گمان در چنين روندي  امکان مانور ديپلماتيک مستقل جمهوري آذربايجان در معادلات سياسي منطقه کاهش مي‌يابد و اين کشور ، به دنباله‌روي از ترکيه محکوم مي-شود.

- نگراني‌هاي عمده ارمنستان در مورد سيونيک با مسائلي از قبيل تهديدات بالقوه اين کريدور، نقض تماميت ارضي، تغيير موازنه قوا، قطع ارتباط مرزي با ايران، فشارهاي داخلي، تنش‌هاي مرزي و روند سياست نظامي‌گري در منطقه مرتبط است.

از زماني که موضوع دالان زنگزور طرح گرديد نگراني عمده ارمنستان اين بود که ايجاد کريدور مذکور توسط آذربايجان، بدون کنترل ارمنستان، منجر به قطع ارتباط زميني اين کشور با ايران و تضعيف حاکميت آن بر استان سيونيک شود و در نتيجه تعادل قوا در منطقه به نفع آذربايجان و ترکيه تغيير يابد. همچنين ارمنستان به شدت نگران نقض تماميت ارضي خود از سوي آذربايجان و ترکيه است. تنش‌هاي مرزي و درگيري‌هاي پراکنده در طول مرزهاي سيونيک با آذربايجان، اين نگراني را تشديد مي‌کند. ارمنستان معتقد است که ايجاد کريدور زنگه‌زور و تقويت حضور نظامي آذربايجان و ترکيه در منطقه، مي‌تواند تعادل قوا در قفقاز جنوبي را به ضرر ارمنستان تغيير دهد و اين کشور را در برابر تهديدات امنيتي آسيب‌پذيرتر کند. همچنين نگراني از  قطع ارتباط زميني ارمنستان با ايران و به تبع آن محدود شدن دسترسي ارمنستان به بازارهاي مهم و مسيرهاي تجاري از ديگر نگرانيهاي ارمنستان است. از سوي ديگر فشارها و نگراني‌هاي داخلي در ارمنستان در مورد از دست دادن سيونيک و تأثير آن بر امنيت ملي، مي‌تواند دولت اين کشور را تحت فشار قرار دهد و اين موضوع استعداد اين کشور در اقدامات راديکال‌تر را افزايش مي‌دهد. تداوم تنش‌ها و درگيري‌هاي مرزي بين ارمنستان و آذربايجان، به ويژه در اطراف سيونيک نيز نشان مي‌دهد که توافق‌نامه‌هاي موجود شکننده هستند و احتمال وقوع درگيري‌هاي بزرگتر وجود دارد. اين در حاليست که هر دو کشور(جمهوري آذربايجان و ارمنستان) در حال تقويت نيروهاي نظامي خود هستند که اين امر نيز مي‌تواند منجر به تشديد تنش‌ها و افزايش احتمال درگيري‌هاي مسلحانه شود.

1-3. پيامدهاي ژئوپليتيکي 

طرح دالان زنگزور نه تنها يک پروژه ترانزيتي، بلکه يک ابزار تغيير موازنه قدرت در قفقاز است. در تحليل مخاطرات و پيامدهاي ژئوپليتيکي اين طرح و رقابت آن با کريدورهاي موجود، مي‌توان به نکات کليدي زير اشاره کرد: 

- تهديد نفوذ روسيه و پيامدهاي احتمالي آن: طبيعي است که مسکو نگران کاهش نقش خود در قفقاز باشد. زيرا اولا خود را به عنوان «حافظ امنيت ارمنستان» معرفي مي‌کند و از ديگر سو قفقاز را حياط خلوت خود مي‌داند. بسياري از کارشناسانِ قفقاز و کشورهاي اوراسيا بر اين باورند که اهرم‌هاي مؤثر روسيه در کشورهاي تازه استقلال يافته بسيار بيشتر از آن چيزي‌ست که در برآوردهاي سياسي به آن اشاره مي‌گردد. وجود آموزشکده-هاي روسي، ترکيب جمعيتي، در هم تنيدگي امنيتي-اقتصادي تا حضور سهم اعظمي از ثروت اليگارشهاي اين کشورها در روسيه، بخشي از اين اهرم‌ها مي‌باشند.اتفاقات اخير در قرقيزستان، قزاقستان، گرجستان و... در سال‌هاي اخير نيز مؤيد اين مسئله مي‌باشد. گرچه اتفاقات چند سال اخير کشورهاي قرقيزستان و قزاقستان با حمايت و برنامه‌هاي چند لايه غرب ايجاد و مديريت گرديد و گمان مي‌رفت که تحولات به سود جريانات غرب ختم گردد، ليکن روسيه با حضور خود در اين کشورها و تنها در مدت يک ماه توانست جريان تحولات را به نفع اهداف و نيروهاي وابسته به روسيه هدايت کند.5

اين کارشناسان بر اين باورند روسيه در  مناطقي چون قفقاز که  حياط خلوت اين کشور بشمار مي‌رود و داراي منافع استراتژيک اقتصادي، سياسي و امنيتي ميباشد، نمي‌تواند نسبت به ايجاد اين کريدور و حضور آمريکا و ناتو در اين منطقه بي‌تفاوت باشد و در حد يک نظاره‌گر صرف باقي بماند. اين مسئله به قدري جدي‌ست که برخي از کارشناسان نظامي‌امنيتي روسيه، حتي حمله قريب‌الوقوع به کشور آذربايجان را امري معقول و ممکن مي‌دانند. 

- انزواي ارمنستان: همانگونه که در بخش نقاط ضعف و بويژه بحث نگرانيهاي ارمنستان نيز اشاره شد، قطع ارتباط زميني ارمنستان با ايران، اين کشور را به محاصره ترکيه و آذربايجان در مي‌آورد.  اغلب تحليلگران مسائل قفقاز بر اين باورند که نخست وزير ارمنستان حاکميت کشور خود را در ازاي «وعده‌هاي متزلزل غربي‌ها» معامله کرده است و با واگذاري کنترل يک شريان حياتي، کريدور زنگزور، براي 100 سال به آمريکا (احتمالاً از طريق يک شرکت خصوصي)، اميدوار است از ترکيه و آذربايجان مصون بماند، اما اين اقدام «کَندن گور ژئوپليتيکي براي ارمنستان» است. زيرا آمريکا در حال حاضر کشوري نيست که بخواهد و يا بتواند از کسي محافظت کند. در واقع نيکول پاشينيان در حال قطع پيوندهاي ديرينه با روسيه و بلوک اوراسيا است و به اميد پيوستن به گروهي است که شايد هرگز درهايش را به روي ارمنستان باز نکند.6

- تهديد منافع ايران: تغيير مرزهاي ژئوپليتيک و نزديکي پايگاه‌هاي ناتو به مرزهاي شمال غربي ايران. براي نشان دادن عمق اين تهديد کافي‌ست به موضع شفاف موسسه پيش‌بيني‌هاي راهبردي استراتفور7 آمريکا در سال 1391 (بيش از يک دهه پيش) اشاره کنيم که به صراحت  تمام اعلام کرده بود: «هر دولتي که بتواند کريدور زنگزور را کنترل کند، مي‌تواند قدرت خود را به حوزه نفوذ ترکيه در آناتولي، حوزه نفوذ روسيه در قفقاز جنوبي و مستقيماً به قلب قلمرو فرهنگي ايران تسري
دهد.» 

از همين روست که تحليلگران مسائل قفقاز تاکيد دارند که طرح TRIPP8 يا «جاده ترامپ» بيش از يک پروژه اقتصادي، يک جنگ ترکيبي تمام‌عيار عليه امنيت، اقتصاد و تماميت ارضي ايران است که طبعا عکس‌العملهاي متناسب ديپلماتيک و حتي مداخلات احتمالا نظامي ايران را مي‌تواند در پي داشته باشد. اقداماتي که حتي در چهارچوب قواعد حقوق بين‌الملل نيز کاملا قابل توجيه و استناد خواهد بود.9  کما اينکه دکتر علي‌اکبر ولايتي مشاور رهبر معظم انقلاب اسلامي در امور بين‌الملل در موضعي آشکار و قاطعانه بر حق مشروع ايران در دفاع از منافع خود و ملتهاي منطقه تاکيد کرد. ايشان در يک گفت‌وگوي مطبوعاتي ، در پاسخ به سؤالي درباره اقدام اخير دونالد ترامپ، رئيس دولت آمريکا، درباره کريدور موسوم ‌به «زنگه‌زور» و ادعاي او مبني بر اجاره اين گذرگاه به مدت 99 سال، گفت: مگر قفقاز جنوبي يک منطقه بي‌صاحب است که ترامپ آن را اجاره کند؟ قفقاز يکي از حساس‌ترين نقاط جغرافيايي دنياست و اين گذرگاه نه به دالاني در مالکيت ترامپ، بلکه به گورستاني براي مزدوران ترامپ تبديل خواهد شد.10

2. ملاحظات امنيتي ايران و نقش رژيم صهيونيستي 

     هر چند بازيگران منطقه‌اي همانند جمهوري آذربايجان و  ترکيه سعي دارند  کريدور زنگزور را به عنوان طرحي منطقه‌اي جلوه دهند و خود را طراح آن معرفي نمايند اما به زعم تحليلگران مسائل قفقاز که تحولات چند ساله اخير خاورميانه و گستاخيهاي افسارگسيخته رژيم صهيونيستي را رصد کرده‌اند اين طرح پل استراتژيک اسرائيل براي عمليات نظامي عليه ايران تلقي مي‌شود. در خصوص ملاحظات ايران و نقش شيطاني رژيم صهيونيستي در اين طرح موارد زير قابل عنايت ويژه‌اي‌ست:

2-1. تهديدات مستقيم 

- قطع مرز ايران و ارمنستان: اين کريدور دسترسي ايران به اروپا از طريق قفقاز را محدود مي‌کند و اگر به صراحت بگوييم، تنها مسير زميني باقي‌مانده ايران براي اتصال به ارمنستان و از آنجا به اروپا را قطع مي‌کند.

- نقش رژيم صهيونيستي:  يکي از ابعاد کليدي حمايت رژيم صهيونيستي از کريدور زنگزور، تلاش براي دور زدن محدوديت‌هاي ژئوپليتيکي موجود در مسيرهاي سنتي نفوذ يا تهاجم به ايران است. اين رژيم در سال‌هاي اخير راهبرد «محاصره نرم ايران» را از طريق ائتلاف‌هاي منطقه‌اي و بهره‌گيري از خاک و حريم هوايي کشورهاي همسايه ايران دنبال کرده است. کريدور زنگزور مي‌تواند به‌عنوان مسيري براي دسترسي هوايي آزاد به درياي خزر و ورود به خاک ايران مورد استفاده قرار گيرد. اين امر به‌ويژه در شرايطي که رژيم صهيونيستي عمليات نظامي عليه ايران را در دستور کار قرار داده، از اهميت بيشتري برخوردار مي‌شود. چنانکه در جريان جنگ تحميلي رژيم صهيونيستي عليه ايران، حملات نظامي متعدد به شهرهاي تبريز، اردبيل و سايت‌هاي راداري در شمال غرب ايران، استفاده از حريم هوايي مناطق مرزي ايران با ترکيه و جمهوري آذربايجان گزارش شده است. اين حملات، که با بهره‌گيري از جنگنده‌ها و پهپادهاي رژيم صهيونيستي انجام شده، نشان‌دهنده استفاده اين رژيم از حريم هوايي کشورهاي همسايه ايران براي اجراي عمليات نظامي است.

هر چند ايران در قبال ادله و شواهد غير قابل کتمان در باره نقش جمهوري آذربايجان و ترکيه در تهاجمات تجاوزگرانه اخير رژيم صهيونيستي عليه مواضع و اماکن خود با سعه-صدر برخورد کرد و طبق روال ديپلماتيک خود در قبال همسايه مسلمان خود صبوري پيشه کرد، اما در صورت ادامه روند نقض منافع استراتژيک خود از طرف هر کشوري، ولو همسايه و حتي به اصطلاح برخي مسئولين ايراني «قوم و خويش» خود، بدون وقفه و تعللي از حق مشروع در قبال گستاخيها استفاده خواهد کرد، چرا که اطمينان کامل وجود دارد که مردم بصير، مؤمن و ايراني‌نسب قفقاز نيک مي‌دانند که اقدامات قهرآميز عليه رژيم و هيئت حاکمه‌اي که حدود خود را رعايت نکند به معناي عداوت با ملت و برادران خوني و ديني نيست، که اگر چنين بود هم اکنون برادران مسلمان در ايران و عراق(که رژيم بعثي آن جنگي هشت ساله را به ملت ايران تحميل کرد) شانه به شانه حماسه پياده‌روي عشق در اربعين حسيني را رقم نمي‌زدند که دنيايي را در حيرت و شگفتي قدرت همبستگي دلهاي عاشق فرو برده است. 

- احتمال استفاده از اين کريدور براي حمايت از گروه‌هاي تجزيه‌طلب در آذربايجان ايران.  اين جاده، ترکيه (عضو ناتو) را مستقيماً به درياي خزر و آسياي مرکزي متصل کرده و ايران را به طور کامل دور مي‌زند. اين اقدام، نفوذ ترکيه به عنوان بازوي ناتو در منطقه را به شدت افزايش داده و موازنه قوا را به ضرر ايران تغيير مي‌دهد و نيز  استقرار آمريکا و تقويت محور پان‌ترکيسم در مرزهاي شمال غربي، پتانسيل بالايي براي تحريک گفتمان‌هاي تجزيه‌طلبانه و ايجاد ناامني در مناطق آذري‌نشين ايران را به همراه خواهد داشت که به نوبه خود اقدامات قهرآميزي از طرف ايران را لابد مي‌سازد و با توجه به سوابق تاريخي مقاومت اقوام ايراني در برابر تحرکات بيگانه، چالشهايي براي کل منطقه را به دنبال خواهد داشت.

2-2. تهديدات غيرمستقيم

- تغيير موازنه قدرت: همانگونه که در بالا نيز اشاره شد اين کريدور صرفاً يک مسير ترانزيتي يا حمل‌ و نقل نيست بلکه محور جديدي از جغرافياي قدرت است که مي‌تواند موازنه‌هاي سنتي قفقاز جنوبي را به‌طور کامل جابه‌جا کند. به زعم تحليلگران مسائل قفقاز زماني که از تغيير نقشه قدرت سخن مي‌گوئيم منظور فقط خطوط مرزي نيست بلکه جريان‌هاي انرژي، مسيرهاي تجاري و حتي هويت‌هاي امنيتي کشورهاي منطقه را نيز بايد مد نظر قرار داد.

 - چالش‌هاي امنيت مرزي: خطر قاچاق سلاح و نفوذ عوامل خرابکار از مسير زنگزور.  با توجه به رخدادهاي هفته‌هاي گذشته، که مجموعه‌اي از رخدادهاي کم‌سابقه و پرابهام را در بر گرفت و  افکار عمومي و تحليلگران نظامي را به‌شدت تحت تاثير قرار داد، انفجارهاي شبانه در بخش‌هايي از تهران، پرتاب موشک‌هايي از داخل خاک کشور به اهدافي در همان محدوده و انتشار گسترده ويدئوهايي که نشان مي‌داد منشأ برخي از اين حملات از درون ايران بوده، همه نشانه‌هايي از يک واقعيت تلخ بود: زير پوست پنهان فعاليتهاي اقتصادي و تجاري کشور، شبکه‌هايي به ‌وجود آمده‌اند که فراتر از قاچاق کالاهاي مصرفي، حالا توانايي دخالت در امنيت ملي را پيدا کرده‌اند.

اين موضوع با توجه به نقش شيطاني رژيم صهيونيستي در وراي اين حوادث ما را در خصوص ظرفيتهاي بالقوه طرح امريکائي-صهيونيستي زنگزور يا جاده ترامپ براي گسترش قاچاق سلاح و نفوذ عوامل خرابکار از مسير زنگزور و منطقه تحت استيلاي شرکتهاي آمريکائي-صهيونيستي به فکر فرو مي‌برد.

ادامه دارد