آسمان عراق در کانون تنش‌ بين ايران و اسرائيل

کشور عراق در پي حمله هوايي اسرائيل به ايران در بامداد شنبه پنجم آبان (26 اکتبر 2024)حريم هوايي خود را به طور موقت بر روي هواپيماهاي غيرنظامي بست و تمامي فرودگاه‌هاي اين کشور پروازهاي خود را به حالت تعليق در آوردند. با اين حال،‌ ستاد کل نيروهاي مسلح ايران اواخر همان روز با صدور بيانيه‌اي اعلام کرد که ارتش اسرائيل از آسمان عراق براي نزديک شدن به مرزهاي ايران استفاده کرده است.

در اطلاعيه ستاد کل نيروهاي مسلح ايران آمده است که «هواپيماهاي دشمن صهيوني در تجاوزي آشکار و مغاير با قوانين بين‌المللي با استفاده از فضاي در اختيار ارتش تروريستي آمريکا در عراق» توانسته‌اند به مرزهاي ايران نزديک شوند.

در ادامه توضيح داده مي‌شود که هواپيماهاي اسرائيلي متشکل از جت‌هاي جنگنده و هواپيماهاي سوخت‌رسان و پشتيباني در از فاصله «يکصد کيلومتري مرزهاي ايران و از راه دور» موشک‌هايي را به سمت ايران شليک کرده‌اند. اما شبکه خبري سي‌ان‌ان آمريکا به نقل از دو مقام سابق و فعلي اسرائيل گفته است که در جريان حملات هوايي به ايران، تعدادي از هواپيماهاي جنگي اسرائيل توانسته‌اند وارد حريم هوايي ايران نيز بشوند.

دولت عراق مي‌گويد به علت استفاده اسرائيل از حريم هوايي اين کشور براي حمله به ايران شکايتي را به سازمان ملل تسليم کرده است.

عراق يکي از کشورهاي منطقه بود که در 25 فروردين (13 آوريل 2024) در بحبوحه حمله گسترده و بي‌سابقه هواپيماهاي بدون سرنشين و موشکي ايران به اسرائيل نيز حريم هوايي خود را به طور موقت به روي هوانوردي غيرنظامي بسته بود.

اگرچه موشک‌ها و پهپادهاي متعدد ايران از حريم هوايي عراق عبور کردند، اما عراق در رهگيري آن‌ها در کنار ايالات متحده آمريکا، بريتانيا، فرانسه يا همسايه‌اش اردن شرکت نکرد. هر چند که يک آتشبار موشکي پاتريوت آمريکايي مستقر در کردستان عراق موفق شد يک موشک بالستيک ايران را رهگيري کند. در اين فرصت، جت‌هاي ائتلاف به رهبري آمريکا براي سرنگوني چند پهپاد وارد حريم هوايي عراق شدند.

کمتر از يک هفته بعد، جنگنده‌هاي اسرائيلي نيز وارد حريم هوايي عراق شدند و موشک‌هاي بالستيک خود را به سمت بخش راداري سامانه اس-300 در اصفهان در مرکز ايران شليک کردند.

مروري تاريخي

براي اينکه بهتر متوجه شويم که چگونه حريم هوايي عراق در حمله اخير اسرائيل به ايران نقض شده است، شايد خالي از لطف نباشد که مروري بر چند حادثه تاريخي داشته باشيم.

جنگنده‌هاي عراقي در ماه مه 1959 يک هواپيماي مسافربري DC6B ايتاليا را به دليل نقض حريم هوايي عراق در حين پرواز از تهران به آتن مجبور به فرود در بغداد کردند. گزارش‌هاي مربوط به آن زمان نشان مي‌دهد که عراق اين هواپيماهاي مسافربري را که از حريم هوايي خود عبور مي‌کرد موظف مي‌کند تا کريدورهاي تعيين‌شده را دنبال کنند. اين حادثه به وضوح حساسيت عراق را نسبت به نقض حتي جزئي يا سهوي حريم هوايي خود نشان مي‌داد.

عراق به دلايل سياسي نيز برخي از پروازهاي خاص از خاک خود را ممنوع کرد. به عنوان مثال، اين کشور در سال 1971 در اعتراض به سرکوب چريک‌هاي فلسطيني توسط ملک حسين در حادثه سپتامبر سياه در اردن، مرزهاي خود با اردن را بست و هواپيماهاي اردني را به طور موقت از استفاده از حريم هوايي خود منع کرد.

عراق در ژوئن 1978 اعلام کرد که به هواپيماهاي اتحاد جماهير شوروي سابق که به اتيوپي پرواز مي کنند اجازه فرود در خاک اين کشور يا استفاده از حريم هوايي آن را نمي‌دهد. در آن زمان، مسکو در ظرف يک سال بيش از يک ميليارد دلار تسليحات به اتيوپي ارسال کرده بود و بسياري از اين پروازها از حريم هوايي عراق استفاده مي‌کردند.

بغداد بين سال‌هاي 1959 تا 1962 نيز ادعا کرد که هواپيماهاي ترکيه 15 مرتبه حريم هوايي اين کشور را نقض کردند. جدي‌ترين آن در اوت 1962 رخ داد، زماني که بغداد ترکيه را متهم کرد که جنگنده‌هايي را به عمق 60 کيلومتري حريم هوايي عراق فرستاده، يک هواپيماي عراقي را ساقط کرده و خلبان آن را کشته است. عراق ترکيه را به ارتکاب «تجاوز وحشيانه» متهم کرد.

ترکيه در آن ماه هر نيم ساعت يک بار در امتداد مرز عراق با جنگنده‌هايش گشت‌زني‌ انجام مي‌داد. ترکيه اين گشت‌ها را در پاسخ به حمله هواپيماهاي عراقي در 6 کيلومتري عمق خاک ترکيه که منجر به کشته شدن دو ژاندارم شد، توجيه مي‌کرد. يک فروند اف-100 سوپر سابر ترکيه، اين هواپيماي عراقي را بر فراز خاک ترکيه رهگيري کرد و آن را مورد اصابت قرار داد که متعاقباً در داخل عراق سقوط کرد. ترکيه بعدها با استناد به تعهد به «روابط حسن همجواري» به به گشت‌زني‌ها پايان داد.

از دوران شاه تا آغاز جنگ ايران و عراق

در جريان جنگ دوم عراق و کردها در اواسط دهه 1970، عراق ادعا کرد که نيروي هوايي ايران حريم هوايي اين کشور را «به شکلي آشکار و از پيش طراحي شده» نقض کرده است. ايران که در آن زمان تحت حکومت آخرين شاه پهلوي بود، از شورش‌ کردها عليه بغداد حمايت مي‌کرد و براي شورشيان کرد اسلحه و پول مي‌فرستاد و با حملات توپخانه‌اي برون مرزي از آن‌ها حمايت مي‌کرد. با اين حال، شاه تصميم گرفت در سال 1975 با عراق معامله کند و حمايت نظامي ايران از کردهاي عراق را کنار گذاشت.

چهار سال بعد صدام حسين به فرمانرواي بلامنازع عراق تبديل شد و در حاليکه در ايران انقلاب شده بود، تصميم گرفت در سپتامبر 1980 به ايران حمله کند و اينگونه آتش جنگي را شعله ور ساخت که هشت سال طول کشيد و هزاران کشته بر جاي گذاشت.

از همان روزهاي اول جنگ، جت‌هاي ايراني به طور معمول عراق را بمباران مي‌کردند و جنگنده‌هاي فانتوم‌ اف-4 آن اغلب بسيار نزديک به زمين و در عمق حريم هوايي عراق پرواز مي‌کردند. جت‌هاي ايراني در حمله‌اي جسورانه در روز 4 آوريل 1981 (15 فروردين 1360)، پايگاه عظيم اچ-3 نيروي هوايي عراق در استان الانبار در غرب عراق را بمباران کردند که بيش از 40 هواپيما منهدم شد و جنگنده‌هاي ايراني متحمل هيچ خسارتي نشدند.

انهدام رآکتور اوسيراک عراق توسط اسرائيل

نيروي هوايي ايران تنها نيروي هوايي منطقه‌اي نبود که در آن جنگ خونين به عمق خاک عراق حمله کرد. اسرائيل رآکتور اوسيراک عراق را در بغداد با استفاده از جنگنده‌هاي اف-16 و با اسکورت جنگنده‌هاي اف-15 در ژوئن 1981 منهدم کرد.

در دسامبر همان سال، دو جنگنده اسرائيلي براي مدت کوتاهي حريم هوايي عراق را در نزديکي مرز عربستان سعودي نقض کردند اما پس از اينکه عراقي ها آنها را شناسايي کردند، عقب نشيني کردند.

جنگ ايران و عراق در ماه اوت 1988 به پايان رسيد. عراق در ماه ژانويه بعد اعلام کرد که براي اولين بار از سال 1980، حريم هوايي خود را به روي پروازهاي غيرنظامي از ايران باز خواهد کرد. اما صلح در منطقه خليج فارس چندان برقرار نماند.

حمله صدام حسين به کويت و الحاق آن در اوت 1990، عراق را با انزواي بي‌سابقه‌اي مواجه کرد. در آغاز عمليات طوفان صحرا، بمب افکن‌هاي رادارگريز «اف-117 نايت‌هاوک» آمريکا به بغداد حمله کردند. نيروهاي ائتلاف آمريکايي به سرعت سامانه‌هاي فرماندهي، کنترل و ارتباطات ساخت فرانسه را که شبکه گسترده موشک‌هاي زمين به هواي ساخت شوروي را در عراق هماهنگ مي‌کرد، منهدم کرد.

اگرچه جنگ خليج فارس به طور رسمي با برقراري آتش بس در فوريه 1991 به پايان رسيد، اما پس از استقرار بالگردهاي صدام حسين براي سرکوب شورش‌هاي همزمان کردها و شيعيان، ايالات متحده مناطق پرواز ممنوع وسيعي را بر فراز شمال و جنوب عراق اعمال کرد. اين مناطق پرواز ممنوع تا سال 2003 زماني که ايالات متحده تهاجم تمام عيار خود به عراق را آغاز کرد به قوت خود باقي ماندند و در نهايت رژيم صدام سرنگون شد.

عراق هرگز نتوانست هيچ يک از جت‌هاي ائتلاف را در دوره استقرار منطقه پرواز ممنوع سرنگون کند. با اين حال، در يک رويارويي نادر در روز 23 دسامبر 2002، يک ميگ-25 عراقي پس از تبادل آتش، يک پهپاد آمريکايي «ام‌کيو-1 پرداتور» را که مجهز به موشک‌هاي هوا به هواي کوتاه برد استينگر بود، سرنگون کرد.

چالش استفاده از حريم هوايي عراق توسط نيروهاي آمريکايي

پيش از تهاجم، ايالات متحده حتي براي مدت کوتاهي اسرائيلي هايي را که قبلاً در عراق زندگي مي کردند و لهجه عربي عراقي را به خوبي مي فهميدند، استخدام کرد. اين افراد براي نظارت بر ارتباطات راديويي ارتش عراق، سوار هواپيماي تجسسي شدند که در ارتفاع بالا بر فراز عراق پرواز مي کرد. ارزيابي آنها نشان داد که بعيد است نيروهاي باقيمانده صدام مقاومت قابل توجهي داشته باشند، و پيش بيني کردند که بسياري از سربازان عراقي يا فرار مي کنند يا تسليم مي شوند.

ايالات متحده تا دسامبر سال 2011 در عراق حضور نظامي داشت و تعداد نيروهايش در اوج خودش در سال 2007 به حدود 160 هزار نفر رسيد. در طول اين مدت، ايالات متحده به طور مؤثر حريم هوايي عراق را کنترل مي‌کرد، به ويژه اينکه عراق ديگر نيروي هوايي کارآمدي نداشت و اين وضعيت سال‌ها ادامه داشت.

در گزارشي در سال 2006 آمده است: «ارتش ايالات متحده تلاش کرد مايل به مايل مربع از خاک عراق را به سربازان و افسران پليس عراقي بسپارد، اما هنوز نتوانسته يک اينچ مکعب از آسمان اين کشور را تحت کنترل عراق قرار دهد.»

تا اينکه ايالات متحده آمريکا در سال 2008 به توافقي امنيتي با دولت عراق دست يافت که چارچوب قانوني را براي حضور نيروهاي آمريکايي در اين کشور ايجاد کرد. چالش هاي کليدي براي نهايي کردن اين پيمان شامل مذاکرات در مورد وضعيت پايگاه هاي نظامي ايالات متحده در عراق و استفاده از حريم هوايي عراق توسط نيروهاي آمريکايي بود.

هواپيماهاي آمريکايي در 25 فوريه 2009 (هفتم اسفند 1378) يک پهپاد ايراني را که در 100 کيلومتري شمال شرقي بغداد در حال پرواز بود، پس از يک ساعت نظارت بر آن، سرنگون کردند. اين واقعيت که در آن زمان بغداد به درستي از اين ماجرا مطلع نشد، نشان داد که چه کسي آسمان عراق را کنترل مي‌کرد. در آن زمان، بر اساس «توافقنامه وضعيت نيروها» بين واشنگتن و بغداد، ايالات متحده مسئوليت حفاظت از حريم هوايي عراق را براي مدت سه سال بر عهده داشت.

پيدايش داعش و واکنش آمريکا

ايالات متحده در دسامبر 2011 خروج نيروهاي باقي مانده خود را از عراق تکميل کرد، اما غيبت آنها کوتاه مدت بود. در ژوئن 2014، «دولت اسلامي در عراق و شام» (داعش) کنترل دومين شهر بزرگ عراق يعني موصل را به دست گرفت و خود را صاحب سرزميني اعلام کرد که مناطق وسيعي از خاک سوريه و عراق از جمله يک سوم عراق را در بر مي‌گرفت.

زماني که شبه نظاميان داعش به کردستان عراق حمله کردند و اقليت ايزدي را در منطقه سنجار در معرض يک کارزار وحشيانه نسل کشي قرار دادند،‌ ايالات متحده با حملات هوايي خود در ماه اوت 2014 وارد مبارزه با داعش شد.

حملات هوايي آمريکا عليه داعش در ماه بعد به سوريه تسري پيدا کرد. برخلاف سوريه، حملات آمريکا در عراق مجوز دولت عراق را داشت. از همان ابتدا، دولت اوباما براي تبديل شدن به نيروي هوايي بالفعل در عراق مردد بود. با اين حال، عراق در آن زمان فاقد جت هاي جنگنده کافي بود و به شدت به پشتيباني هوايي ائتلاف متکي بود.

علاوه بر اين، ايالات متحده آمريکا در سال 2015 براي بازپس‌گيري سرزمين‌هاي تحت کنترل داعش يک ائتلاف چندمليتي متشکل از کشورهاي عربي و اروپايي با همکاري نيروهاي محلي - ارتش عراق، پيشمرگه‌هاي کُرد، و نيروهاي دموکراتيک سوريه - تشکيل داد.

عراق در اواسط سال 2015 شروع به دريافت جت‌هاي جنگنده اف-16 کرد، اما هنوز سال‌ها طول مي‌کشيد تا توان هوايي خود را بازسازي کند.

در دسامبر 2014، جنگنده‌هاي اف-4 فانتوم ايراني براي مدت کوتاهي وارد حريم هوايي عراق شدند تا مواضع داعش را در نزديکي مرز ايران هدف قرار دهند.

الزام دريافت مجوز از بغداد براي پروازهاي نيروهاي ائتلاف به رهبري آمريکا

در همين حال، روسيه در اواخر سپتامبر 2015 در جنگ داخلي سوريه مداخله کرد و به دعوت دمشق جنگنده‌هاي بمب افکن خود را در اين کشور درگير در جنگ داخلي مستقر کرد. در نوامبر همان سال، مسکو با پرتاب موشک هاي کروز از کشتي هاي جنگي در درياي خزر، توانايي هاي نظامي خود را به نمايش گذاشت. برخي از اين موشک ها بر فراز حريم هوايي عراق به پرواز درآمدند و بغداد را بر آن داشت تا به دليل عبور موشک هاي کروز و بمب افکن هاي پرتاب شده از درياي خزر، حريم هوايي خود را بر فراز اقليم کردستان «براي محافظت از مسافران» به طور موقت ببندد.

در تابستان 2019، سه حمله هوايي مشکوک اسرائيلي مکان‌هايي را که شبه‌نظاميان عراقي مورد حمايت ايران در سراسر اين کشور مورد استفاده قرار مي‌دادند، هدف قرار دادند. در پاسخ به اين حملات، دولت عراق پروازهاي غيرمجاز در حريم هوايي خود را ممنوع کرد. اين محدوديت در مورد عمليات هوايي ائتلاف تحت رهبري ايالات متحده نيز اعمال مي‌شد و نيروهاي ائتلاف را ملزم مي‌کرد تا قبل از انجام هرگونه حمله عليه عناصر باقي‌مانده داعش در کشور، مجوز مستقيم از بغداد دريافت کنند.

تنش‌ها بين عراق و واشنگتن پس از حمله هواپيماي بدون سرنشين آمريکا که منجر به کشته شدن قاسم سليماني، فرمانده نيروي قدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامي ايران، در فرودگاه بين المللي بغداد در ژانويه 2020 شد، تشديد شد. پس از آن، نمايندگان پارلمان عراق خواستار اخراج فوري نيروهاي آمريکايي از کشور شدند. در همين حال، روسيه بار ديگر سامانه موشکي دفاع هوايي اس-400 تريومف دوربرد خود را به عراق فرستاد و مدعي شد که مي تواند «حفاظت قابل اعتمادي از حريم هوايي» ارائه کند.

عراق در دهه 2010 سامانه هاي دفاع هوايي ميان برد «پانتسير-اس 1» را از مسکو دريافت کرد اما اين سامانه ها براي دفاع از کل حريم هوايي اين کشور کاربرد محدودي دارند. گزارش تاييد نشده‌اي بعدا نشان داد که عراق علاقه مند به خريد هشت سامانه دفاع هوايي پيشرفته ميان برد کره جنوبي به ارزش بيش از 2 ميليارد دلار است.

کاهش حريم هوايي تعيين شده براي پروازهاي نظامي ائتلاف به رهبري ايالات متحده

کمتر از دو هفته پس از حمله ماه آوريل ايران به اسرائيل و پاسخ بعدي اسرائيل، عراق نود و سومين سالگرد تاسيس نيروي هوايي خود را جشن گرفت و اف-16هاي خود را به نمايش گذاشت که نشانه اي از بازسازي تدريجي قدرت هوايي ملي آن بود.

وزارت حمل و نقل عراق در ماه مه امسال اجراي توافقي را با هدف کاهش حريم هوايي تعيين شده براي پروازهاي نظامي ائتلاف به رهبري ايالات متحده و در نتيجه گسترش فضاي هوايي براي هوانوردي غيرنظامي را اعلام کرد.

فرمانده مرکز تازه تاسيس پدافند هوايي عراق در اواخر ماه ژوئن به رسانه‌هاي محلي اطلاع داد که اين مرکز «پتانسيل بالايي براي کنترل حريم هوايي عراق براي انواع هواپيماهاي نظامي و غيرنظامي دارد».

اين مقام در ادامه تصريح کرد: «اين مرکز، فرماندهي و کنترل کامل حريم هوايي عراق را اعمال خواهد کرد.»

در ادامه بايد ديد که دولت عراق در مورد همکاري آمريکا و اسرائيل و اعطاي مجوز به هواپيماهاي نظامي اسرائيلي براي گذر از منطقه پروازي در اختيار ائتلاف آمريکا چگونه عمل خواهد کرد.