استراليا در آزمايش نخستين ماهواره‌بر خود ناکام ماند آرزوي شما، خاطره ماست

به گزارش وطن امروز، ايران اواخر دهه 1340 شمسي به عضويت سازمان بين‌المللي ارتباطات ماهواره‌اي درآمد اما جهش اصلي از دهه 1380 آغاز شد؛ زماني که ايران با طراحي و ساخت ماهواره‌هاي بومي و توسعه ماهواره‌برهاي داخلي، به جمع معدود کشورهاي داراي چرخه کامل فناوري فضايي پيوست. اين چرخه شامل طراحي و ساخت ماهواره، توسعه پرتابگر، ايجاد پايگاه‌هاي پرتاب و راه‌اندازي ايستگاه‌هاي کنترل و دريافت داده است و ايران را در زمره 10 کشور جهان با توانايي پرتاب مستقل ماهواره قرار داده است؛ جايگاهي که نشان از خودکفايي و اقتدار علمي جمهوري اسلامي دارد.

تا امروز ايران بيش از 15 پرتاب موفق ماهواره‌اي انجام داده است. نخستين گام با پرتاب ماهواره «سينا 1» در سال 1384 با پرتابگر روسي سايوز برداشته شد. اين ماهواره مخابراتي - تحقيقاتي، ايران را به چهل‌وسومين کشور داراي ماهواره مداري تبديل کرد اما نقطه عطف، سال 1387 با پرتاب ماهواره «اميد» رقم خورد. اين ماهواره کاملا بومي با ماهواره‌بر «سفير 1» به مدار پايين زمين (LEO) در ارتفاع 250 تا 350 کيلومتري تزريق شد و ايران را به نهمين کشور جهان با توانايي پرتاب مستقل ماهواره تبديل کرد. ماهواره ««اميد» با وزن 27 کيلوگرم، مأموريت‌هاي مخابراتي و تحقيقاتي خود را با موفقيت انجام داد.

پس از آن، ايران پرتاب‌هاي متعددي را با ماهواره‌برهاي ساخت داخل انجام داد. سال 1390 ماهواره «رصد» با ماهواره‌بر «سفير 1B» پرتاب شد و قابليت تصويربرداري از سطح زمين را به نمايش گذاشت. سال 1391 ماهواره «نويد» با همين پرتابگر به مدار رسيد و داده‌هاي سنجش از دور را براي کاربردهاي علمي و کشاورزي ارائه کرد. ماهواره «فجر» در سال 1393 با ماهواره‌بر «سفير 2» پرتاب شد و به ‌عنوان نخستين ماهواره ايراني با قابليت انتقال مداري، توانايي مانور در فضا را نشان داد. سال 1398 ماهواره مخابراتي «ناهيد 1» با ماهواره‌بر «سيمرغ» به فضا فرستاده شد و فناوري‌هاي ارتباطي در باند Ku را آزمايش کرد.

يکي از دستاوردهاي برجسته ايران در حوزه فضايي، پرتاب موجود زنده به فضاست. سال 1391 ايران با پرتاب کپسول زيستي «پيشگام» حامل يک ميمون به ارتفاع زيرمداري (حدود 120 کيلومتري) با استفاده از کاوشگر «پيشگام»، گام مهمي در مسير تحقيقات زيستي فضايي برداشت. اين کپسول زيستي با موفقيت به زمين بازگشت و ميمون در سلامت کامل بازيابي شد. سال 1392 کپسول زيستي «پژوهش» يک ميمون ديگر را به فضا برد و بار ديگر بازگشت موفقيت‌آميز آن، توانايي ايران در مديريت مأموريت‌هاي زيستي را نشان داد. اين پرتاب‌ها که پيش‌نياز توسعه فناوري‌هاي اعزام انسان به فضاست، ايران را در کنار کشورهايي مانند آمريکا، روسيه، چين و چند کشور معدود ديگر قرار داد که توانايي انجام چنين مأموريت‌هايي را دارند. پرتاب کپسول زيستي «کاووس» در سال 1402 با ماهواره‌بر «سلمان»، اين مسير را تکميل کرد و ايران را به ششمين کشور جهان با قابليت پرتاب موجود زنده به فضا تبديل کرد.

با اين تجربه‌ها، در دهه 1400 ايران گام‌هاي بلندتري را به سمت فضا برداشت. ماهواره‌هاي نظامي «نور 1» و «نور 2» به ‌ترتيب به فاصله يک سال، با ماهواره‌بر سه‌مرحله‌اي و تمام‌ايراني «قاصد» به مدارهاي 425 و 500 کيلومتري تزريق شدند و با ارائه تصاوير دقيق سنجشي، توانايي‌هاي نظارتي ايران را تقويت کردند. سال 1402 ماهواره‌هاي «مهدا» و «ثريا» پرتاب شدند. ماهواره «ثريا» با وزن 50 کيلوگرم، با ماهواره‌بر «قاصد» به مدار 750 کيلومتري رسيد که بالاترين مدار عملياتي ماهواره‌هاي ايراني تا آن زمان بود.

سال 1403 ماهواره‌هاي کوچک «هدهد» و «کوثر»، ساخته‌شده توسط شرکت دانش‌بنيان اميدفضا، با ماهواره‌بر «قاصد» پرتاب شدند و نشان‌‌دهنده ورود بخش خصوصي به صنعت فضايي ايران بودند. همچنين ماهواره «ناهيد 2» سال 1404 با پرتابگر سايوز (از طريق همکاري با روسيه) به مدار تزريق شد و فناوري‌هاي پيشرانش بومي و ارتباطات پيشرفته را آزمايش کرد. اکنون ايران با پرتاب‌هاي متعدد و موفقيت‌آميز، جايگاه خود را در مدار پايين زمين (LEO) تثبيت کرده و حضور پايدار خود را در اين مدار استراتژيک به ثبت رسانده است.

مدار LEO که معمولا در ارتفاع 200 تا 2000 کيلومتري قرار دارد، براي ماهواره‌هاي سنجش از دور، مخابراتي و تحقيقاتي کاربرد گسترده‌اي دارد. ايران با تزريق ماهواره‌هايي مانند «ثريا» به مدار 750 کيلومتري و «نور 2» به مدار 500 کيلومتري، توانايي عملياتي خود را در اين مدار به اثبات رسانده است. اين دستاورد حالا ايران را به يکي از معدود کشورهاي جهان با حضور دائم در مدار LEO تبديل و پايه‌اي محکم براي گام‌هاي بعد در فناوري فضايي فراهم کرده است.

جمهوري اسلامي ايران در توسعه زيرساخت‌هاي فضايي نيز پيشرفت‌هاي چشمگيري داشته است. ماهواره‌برهاي بومي مانند «سفير»، «سيمرغ»، «قاصد» و «سلمان»، امکان تزريق ماهواره‌هايي با وزن تا 200 کيلوگرم به مدارهاي پايين زمين را فراهم کرده‌اند. پايگاه پرتاب چابهار، به ‌عنوان يکي از پيشرفته‌ترين پايگاه‌هاي فضايي منطقه، قابليت پرتاب‌هاي مداري و زيرمداري را دارد. ايستگاه‌هاي کنترل و دريافت داده در نقاط مختلف کشور، داده‌هاي ماهواره‌اي را با دقت بالا مديريت مي‌کند. توسعه فناوري‌هاي کليدي مانند پيشرانش بومي (استفاده‌شده در ناهيد 2)، باتري‌هاي فضايي و حسگرهاي پيشرفته، ايران را به خودکفايي در اين حوزه نزديک‌ کرده است.

صحبت از کدام جايگاه است؟

براي درک جايگاه ايران، مقايسه توانمندي‌هاي کشورمان با ديگر کشورها ضروري است. مثلا در روزهاي اخير نخستين تلاش استراليا براي پرتاب موشک مداري «اريس» ناموفق بود. اين موشک تنها 14 ثانيه پس از پرتاب سقوط کرد. استراليا فاقد پرتابگر بومي عملياتي، پايگاه پرتاب مستقل و ماهواره‌هاي پيشرفته است و براي پرتاب‌هاي خود به همکاري با شرکت‌هاي خارجي وابسته است.

در مقابل، ايران از سال 1387 توانايي پرتاب مستقل ماهواره را کسب کرده و تاکنون بيش از 15 ماهواره به مدار LEO فرستاده و چرخه کامل فناوري فضايي را در اختيار دارد. در مقايسه با کشورهاي ديگر نيز ايران جايگاه برتري در ميان کشورهاي در حال توسعه دارد. به ‌عنوان مثال، برزيل با وجود تلاش‌هاي چندين ‌ساله، همچنان نتوانسته ماهواره‌اي را به ‌طور مستقل به مدار تزريق کند و برنامه فضايي خود را محدود کرده است.

ترکيه، از کشورهاي فعال منطقه هم فاقد پرتابگر بومي است و براي پرتاب ماهواره‌هاي خود به کشورهاي ديگر وابسته است. در غرب آسيا، جايي که عربستان از سوي جريان غربگرا به ‌عنوان الگوي توسعه معرفي مي‌شود، ايران تنها کشوري است که توانايي پرتاب مستقل ماهواره را دارد و در توليد علم هوافضا رتبه اول منطقه را به خود اختصاص داده است.

حتي در مقايسه با کشورهايي مانند کره‌شمالي و اوکراين که توانايي پرتاب دارند، ايران در فناوري‌هاي ماهواره‌اي مانند پيشرانش و ارتباطات، پيشرفته‌تر عمل کرده است. در سطح جهاني، ايران در ميان 10 کشور برتر با توانايي پرتاب مستقل ماهواره قرار دارد؛ جايگاهي که بالاتر از بسياري از کشورهاي صنعتي مانند کانادا، استراليا و برزيل است.

بر اساس گزارش‌هاي بين‌المللي تا سال 1404 ايران در توليد مقالات علمي حوزه هوافضا رتبه 12 جهان و در تعداد پرتاب‌هاي فضايي رتبه 8 جهان را کسب کرده است.

به سوي ژئو

مهم‌ترين برنامه ايران براي آينده فضايي، دستيابي به مدار زمين‌آهنگ (GEO) است که در ارتفاع 36 هزار کيلومتري سطح زمين قرار دارد. مدار GEO به دليل موقعيت ثابت نسبت به زمين، براي ماهواره‌هاي مخابراتي، پخش تلويزيوني و خدمات اينترنتي حياتي است. دستيابي به اين مدار نيازمند پرتابگرهاي سنگين‌تر و فناوري‌هاي پيشرفته‌تر است، زيرا ماهواره‌هاي GEO وزن بيشتري داشته و نياز به تزريق دقيق به مدار دارند.

ايران با توسعه ماهواره‌برهايي مانند سري «ذوالجناح» و برنامه‌ريزي براي پرتابگرهاي سنگين‌تر، در مسير دستيابي به اين هدف استراتژيک گام برمي‌دارد. دستيابي به مدار GEO اهميت بي‌نظيري براي ايران دارد؛ نخست اينکه ماهواره‌هاي GEO امکان ارائه خدمات اينترنتي پرسرعت، ارتباطات تلفني و پخش تلويزيوني به سراسر کشور و حتي منطقه را فراهم مي‌کنند؛ امري که به کاهش شکاف ديجيتال، بويژه در مناطق محروم، کمک مي‌کند. دوم آنکه ماهواره‌هاي مخابراتي در مدار GEO مي‌توانند درآمدهاي قابل‌ توجهي از طريق ارائه خدمات ارتباطي به کشورهاي همسايه ايجاد و ايران را به بازيگري کليدي در اقتصاد فضايي منطقه تبديل کنند.

مهم‌تر اينکه ماهواره‌هاي GEO با قابليت‌هاي نظارتي و ارتباطي پيشرفته، توانايي ايران در مديريت بحران‌هاي منطقه‌اي و نظارت بر تحرکات استراتژيک را تقويت مي‌کنند. از سوي ديگر، توسعه پرتابگرهاي سنگين و ماهواره‌هاي GEO وابستگي ايران به کشورهاي ديگر براي خدمات مخابراتي را به حداقل مي‌رساند و در نهايت، دستيابي به مدار GEO، ايران را به جمع معدود کشورهاي داراي اين فناوري (مانند آمريکا، چين، روسيه و هند) اضافه مي‌کند و جايگاه ما را در معادلات جهاني ارتقا مي‌دهد.

فراتر از مرزهاي علم

اهميت فناوري فضايي براي ايران فراتر از دستاوردهاي علمي است و در ابعاد راهبردي، اقتصادي و اجتماعي تأثيرات عميقي دارد. از منظر امنيت ملي، ماهواره‌هاي نظامي مانند «نور 1» و «نور 2» با ارائه تصاوير دقيق، توانايي نظارت بر تحرکات منطقه‌اي را تقويت کرده و مي‌توانند به رصد تهديدات خارجي کمک کنند. از نظر اقتصادي، ماهواره‌هايي مانند «ناهيد 2» امکان ارائه خدمات ارتباطي، اينترنت اشيا (IoT) و ارتباطات اضطراري را فراهم مي‌کنند که به رشد اقتصاد ديجيتال و توسعه مناطق محروم کمک مي‌کند.

از منظر اجتماعي نيز ماهواره‌هاي سنجش از دور در پايش بلاياي طبيعي مانند سيل و زلزله نقش کليدي دارند و داده‌هاي آنها به کمک مديريت بحران براي کاهش خسارات مي‌آيد.

جملگي اين دستاوردها، بويژه در شرايط تحريم، ايران را به الگويي براي کشورهاي در حال توسعه تبديل کرده و الهام‌بخش ملت‌هايي است که به ‌دنبال خودکفايي علمي و فني هستند. ارزش برخورداري جمهوري اسلامي ايران از علم و فناوري فضايي و چنين پيشينه موفقي، زماني آشکار مي‌‎شود که بدانيم اغلب کشورهاي دنيا در گام نهادن در مسيري که ايران 2 دهه قبل آغاز کرد، همچنان ناکام و شکست‌خورده هستند.