هويت ايران و ايراني در اشعار استاد شهريار

4 ـ هويت ايراني در اشعار استاد شهريار

سخن از بزرگ مردي است که با يک نيمخند ، صدف سينه اش دّر يتيم شعرش ناسوده وناسفته ، آويزه گوش جانهاي مدهوش عشق مي گرديد . چه خوش مي فرمايد :

تو شهريار ، سخن را به آه مي بندي                                

که برنيامده از سينه آسمان پيداست

و اين خلوص بندگي او بود که وعده انأ نحن نزلنا و انأ له لحافظون درباره شعرش معمول گرديد ؛ چه بندگي را تا جايي رسانده بود که به قول خواجه آن مايه قبول خاطر و لطف سخن مي يافت ؛ چرا که مي فرمود :

من اگر چه بندگي را به خدا رسانده باشم                   

همه بنده ام ، خدايا به تو مي رسد خدايي

ديده با قرآن گشود و عزلت عاشقي را با کتاب کريم گذراند که به قول حکيم گنجه : عشقبازي مي کنم با نام وي و شعر را با ترجمه آيات قرآني صرفه بست و دل به قرآن ناطق ، بزرگ عاشق ، اسد ا غالب ، علي بن ابي طالب خوش و شيفته داشت . فتنه عشق مولايش آنچنان در جان شيفته و مفتونش شراره کشيد که تا جان داشت ، در حيراني آن غرقه و غوطه ور بود[6] .

حالاتي سکرانگيز و سحرآميز پيدا کرده بود که نديمان همدمانش چشمها و پرده هاي ناگفتني از آن عشقبازي ها و مکاشفات او به ياد دارند .

مگر نه اين است که بي مجال نظاره نور جمال علوي نمي توان سرود که :

نه خدا توانمش خواند ، نه بشر توانمش گفت                

متحيرم چه نامم ، شه ملک لافتي را

دل اگر خدا شناسي ، همه در رخ علي بين                  

به علي شناختم من به خدا قسم خدا را

واين چنين بود که اين شعر به مثابه بي مثال ترين مديحه حجت ا... ، علي ولي ا... ، بر زبانها افتاد وبه صورت مفاخره هاي پهلواني مرز و بوممان از گودال زورخانه ها به گنبد نيلگون سرزد . تادر مويه هاي سحرگاهي درويشان جاري شد . آنچنان که گويي کلماتش با بوته هاي اختران بر سينه آسمان ترانه و تغزل ، جاوداني دوخته
شد .

اين کلمات از سينه سينايي عارفي عاشق وشوريده اي صادق در مي آمد که عشق را از حضيض فرش به ذروه عرش کشانيد که در وهم نگنجد ودر فهم نيايد ؛ چه ، اين راه رفتني است نه گفتني و عشق آمدني بود نه آموختني[7].

با اين مايه وپايه بود که در رگهاي شعر و انديشه او آتش وحسرت بزرگان چهار گوشه ايران قديم به هم آميخته وچون روح سيالي در جانش مي گرديد . واين سرزمين پاره پاره شده را هم به توصيت جدا مجدش مي شود که کانون تشيع است و بايست آتشش جاويدان سر به ثريا بسايد :

آري ، در آن زمان عربستان يکي کوير

اما از آن کوير

حق جلوه داد نور جمال محمد (ص )

ختم الرسل که ناسخ اديان عالم است

حضرت توجهش همه با کشور عجم

فرمود : علم را علماي عجم رسد

يعني همين تشيع و آيين جعفري

قلم و جغرافيايي ايران شهريار با رنگهاي گونه گوني که در نقشه هاي نوين به دورش کشيده و خارهايي بر يال وبالش تنيده شده است ، محدود نمي آيد . هرگز فکرت بلند او در مرزهاي امروزين جا نمي گرفت و هماره ايران را آن چنان مي ديد که تو گويي هيچ زخمه به جاي ايران فرود نيامده است[8].

اقليم من ز قاف و دانوب رفته تاجش                            

وز مرز سيتها شده تا بوم هندوان

و اين چنين بود که صحبت و صلايش نيز در مرزهاي معاصر نگنجيد و شاعر مُلک تاريخي خود گرديد :

دل وجاني که در بردم من از ترکان قفقازي                           

به شوخي مي برند از من سيه چشمان شيرازي

او تا زندگي کرد ، همچنان عشق ايران را به سر داشت و از ذکر سرافرازيهاي ايران و تاريخ پرشکوه آن هميشه در شعف وشور بود . در سخت ترين وضعيت و سيه روزترين دوران مرزو بوم خود ، دل به مرور شکوه دوران زرين گذشته هاي دور ايران مرور مي داشت و به مفاخره مي پرداخت :

مسلم باشد ايران را در آفاق                                                             

به فرهنگ و تمدن پيشوايي

همه مهر ومحبت بود وتاريخ                                                           

نکو دارند بدين دعوي گوايي

هنوز از خاک نادر سرمه سايند                                                       

سيه چشمان هندو و ختايي

ولي در پاس ميهن هم سرو جان                                                      

به کف دارد نژاد آريايي

مروري اندک وگذرا بر سلوک ادبي استاد شهريار به وضوح نشان مي دهد که وي هيچ گاه خود را بدون ايران و ايران را بدون اجزاي ارجمند آن تصور نمي کرد .

شاعري بود که جوي کينه و بغض در ضمير منير خود نداشت ، آنچنان که دشمني بومان شوم ايران ستيز را با خود داشت که در هر چکامه اي که نام ايران به خاطر عاطرش ساطع مي شد ، آذربايجان را به تولاي ايران عزيز هشدار مي داد . روزي که ايران پايکوب وچکمه مال روس و پروس بود ، روي سوي آذربايجان آورده ، آن ديار را به بلاگرداني ايران فراخوانده است . اگر چه به همين ايرانيش از ياوه گويان اجير اجنبي تهمت ها مي پذيرفت ، ولي بيم جدايي آن خاک پاک او را همچون پدري به پند ودلداري در مي آورد .

چنان که در شهريور 1320 که کاخ ايران را در زير باران بلا مي بيند ، به گوش جان آذربايجان آذربايجاني مي سرايد :

روز جانبازي است اي بيچاره آذربايجان                              

سرتو باشي در ميان ، هرجا که آمد پاي جان

اي بلا گردان ايران سينه زخمي به پيش                              

تيرباران بلا باز از تو مي جويد نشان

کاخ استقلال ايران را بلا بارد به سر                                    

پاي داراي اي روز باران حوادث ، ناردان

درد دل را با زبان دل بيان کردي ، ولي                               

کيست که اهل دل که باشد آشنا با آن زبان ؟

ليکن اينهادشمنان کردند ، از ايران مرنج                             

دوست را قرباني دشمن نشايد کرد ، هان !

تو همايون مهد زرتشتي وفرزندان تو                                   

پور ايران اند وپاک آيين نژاد آريان

اختلاف لهجه ، مليّت نزايد بهر کس                                   

ملتي با يک زبان کمتر به ياد آرد زمان

گر بدين منطق تو را گفتند : ايراني نه اي                             

صبح را خواندند شام و آسمان را ريسمان

بي کس است ايران ، به حرف ناکسان از ره مرو                   

جان به قربان تو اي جانانه آذربايجان

هر زياني کو قضا باشد به ايران عزيز                                   

چون تو ايران را سري ، بيشت رسد سهم زمان

مادر ايران ندارد چون تو فرزندي دلير                                 

روز سختي چشم اميد از تو دارد همچنان

شهريارا تا بود از آب ، آتش را گزند                                  

باد خاک پاک ايران جوان مهدامان[9]